Geschiedenis en herkomst van de term ‘blank’

Recentelijk was #ikbenblank trending op Twitter. Twitterraars wilden met deze hashtag protesteren tegen gebruik van het woord ‘wit’. Aanleiding was RTL Nieuws Amerika-correspondent Erik Mouthaan die liever de term ‘wit’ gebruikt in plaats van ‘blank’, omdat ‘wit’ het tegenovergestelde is van ‘zwart’ en daarmee volgens Mouthaan neutraler is. Tegenstanders op Twitter schoot dit in het verkeerde keelgat. Maar waar komt de term ‘blank’ eigenlijk vandaan?

Dertiende eeuw

Blank komt als term al eeuwen voor in de Nederlandse taal. Het woord is te vinden in dertiende-eeuwse geschriften en zelfs in het Protogermaans (een taal die stamt uit het begin van de christelijke jaartelling) kwam het woord ‘blanka’ als zodanig voor.

‘Blank’ wordt het meest gebruikt als verwijzing naar iemands huidskleur. Maar dit geldt historische gezien ook voor de term ‘wit’. Een ‘witte’ of ‘blanke’ huid was lange tijd in Europa een schoonheidsideaal, in die context werden beide termen in geschreven bronnen door elkaar heen gebruikt. In een gedicht dat in 1650 is geschreven wordt de hals van een vrouw ‘blanker dan de hals van een witte zwaan’ genoemd.

Blank als ras

Sinds het ontstaan en de verspreiding van de moderne mens over de rest van de wereld is er een groot aantal verschillende groepen ontstaan. Klassieke schrijvers en denkers zoals Hippocrates, Aristoteles en Plato beschreven de uiterlijke verschillen tussen groepen mensen en plaatste de mens bovenaan de natuurlijke ladder. Plinius de Oudere verzilverde dit driehonderd jaar later in een gezaghebbende encyclopedie, de Naturalis historia, een encyclopedie die tot in de Middeleeuwen onbetwist zou blijven.

Deze encyclopedie, die vol stond met uiterlijke verschillen en kenmerken, maar ook met mythische verhalen van mensen met voeten die achterstevoren stonden en menselijke lichamen met hondenkoppen, zou vanaf de dertiende eeuw worden aangevuld met waarnemingen van kooplieden en handelaren uit ‘de oost’. In de Gouden Eeuw bracht de VOC niet alleen dieren mee, maar ook ‘exotische’ mensen. De interesse naar menselijke verschillen nam toe en bracht de drang naar een geografische analyse op gang. Pas in de zestiende eeuw durfde de ‘vader van de anatomie’ Andreas Vesalius met reële verschillen tussen mensen te komen, waarmee de encyclopedie van Plinius in de vergetelheid zou raken.

Waar het in de zucht naar verklaringen aanvankelijk nog ontbrak aan systematiek en Bijbelse dogma’s invloedrijk waren, zou men zich in de periode van de Verlichting meer losmaken van de dogmatische benaderingen waardoor ruimte kwam voor eigen waarnemingen. Een bijzondere analyse uit deze periode is die van anatoom Petrus Camper (1722-1789). Hij stelde niet alleen dat ook zwarten mensen waren, en niet ontstaan waren uit een kruising tussen de blanke mens en de orang-oetan, maar hij veronderstelde ook dat de zwarten blank waren geboren en pas later donker zouden worden.

Van een ‘rassenhiërarchie’ werd pas gesproken rond het midden van de negentiende eeuw. Maar de superioriteit van het blanke ras werd al eerder door de Duitse antropoloog Johann Friederich Blumenbach (1752-1840) benoemd. Nadat hij persoonlijk in Afrika was geweest was hij ervan overtuigd geraakt dat Adam en Eva licht van huid moesten zijn geweest. Donkere nakomelingen waren volgens Blumenbach ontstaan door slechte voeding en omgeving. ‘Terugkeer’ naar een blank uiterlijk moest dus mogelijk zijn.

Halverwege de negentiende eeuw kwam de wetenschap met een raciale hiërarchie, met bovenaan de blanke mens. Er ontstond een ‘levensboom’ met bovenin de Indo-Germaan en onderaan de Afrikaan, dicht bij de aapmensen. De wetenschappelijke rangorde versterkte alleen de, op dat moment, al heersende mening in de westerse maatschappij. De wetenschap liep achter.

Slavernij en imperialisme

Het intensiveren van imperialisme en slavernij in de negentiende eeuw wordt voor een deel toegeschreven aan het gevoel van rassensuperioriteit van het blanke ras. Door de revoluties aan het einde van de achttiende eeuw gingen slavenhouders en koloniale ambtenaren ras gebruiken als legitimatie voor het rechteloos maken van andere, “minderwaardige”, rassen. Voor het modern imperialisme gold hetzelfde. Los van de economische verklaringen kleeft ook daar een rassencomponent aan.

De term blank wordt als je het over koloniale geschiedenis hebt vaak afgezet tegenover de term ‘neger’. Waar zwart en wit beschrijvende woorden zijn, vallen blank en neger onder normatieve termen. Er wordt een waardeoordeel gegeven aan wat ze beschrijven. Blank gaat vaak uit van ‘schoon’ en ‘mooi’ en neger van ‘minderwaardig’ en ‘zwartheid’.

Historisch onderzoek en het publieke debat

Het probleem met de term blank is dat er maar weinig over geschreven is en dat adequaat en grondig historisch onderzoek uitblijft. Het publieke debat polariseert al jaren over het termgebruik, de wetenschap blijft achter.

De term valt te herleiden naar de dertiende eeuw, maar net als dat voor geschiedenis geldt, is taal onderhevig aan verandering en nieuwe inzichten. Wanneer het op de term aankomt kan alleen voorlopig geconcludeerd worden dat:

“Taalgebruik evolueert. Een beladen woord kan in onbruik raken, zoals met allochtoon is gebeurd. Als blank alleen nog maar klinkt als de blanke top der duinen, ja, dan is wit wél neutraler”

…aldus NRC-ombudsman Sjoerd de Jong in een NOS-artikel uit 2018.

~ Mike Tuithof

Bronnen ▼