Toen de Duitse archeoloog Klaus Schmidt in de jaren negentig van de vorige eeuw op een dorre heuvel buiten de Turkse stad Şanlıurfa beetje bij beetje een verrassend intact, 11.500 jaar oud prehistorisch gebouw blootlegde, was het duidelijk: dit moest de oudste tempel ter wereld zijn. Inmiddels staat niet de leeftijd van de constructie ter discussie, maar is men wel af van het idee dat het een tempel is. Göbekli Tepe, de Buikheuvel, herbergt een ingewikkelder geheim.
‘Unesco World Heritage Site’ Göbekli Tepe in het zuidoosten van Turkije stamt uit een tijd dat de mens een transitie doormaakte van jager-verzamelaar naar landbouwer. Dat begon zo’n twaalf millennia geleden en vond onder meer plaats in de zogenaamde Vruchtbare Halve Maan, een boogvormig gebied dat zich uitstrekte van de monding van de rivieren Eufraat en Tigris in het oosten tot de Nijldelta in het westen via delen van onder andere het huidige Iran, Irak, het zuidoosten van Turkije, Jordanië en Israël.
In de tijd dat de mens zich in deze streek langzaam ontwikkelde van jager-verzamelaar naar landbouwer, leek Zuidoost-Anatolië in niets op het huidige vrijwel boomloze, bruingele landschap met hier en daar een boerendorpje en een betonnen miljoenenstad. De laatste ijstijd, het ‘Weichselien’, liep op zijn einde en dit vers ontdooide gebied kende een vochtig en koel klimaat met heuvelachtige, weidse graslanden, waar volop gazellen, leeuwen, luipaarden en slangen leefden en pistaches, amandelen en wilde tarwe groeide. Die wilde tarwe zou hier uiteindelijk worden gedomesticeerd tot de tarwe die we nu kennen en eten.
T-pilaren
De mens had metaal nog niet ontdekt en ook het pottenbakken lag nog in de toekomst, toen een aantal groepen van jager-verzamelaars besloot om met gereedschap van stenen en botten boven op een hoge kalkstenen heuvel een ovaal gebouw neer te zetten. Zeer kunstig versierde T-vormige pilaren vormden de basis voor een opmerkelijke serie van acht panden uit het negende millennium voor Christus.
Dat archeologen in eerste instantie dachten dat deze gebouwen tempels waren, is niet vreemd. Ze hebben iets heiligs. En er waren geen tekenen van woonhuizen of de beschikbaarheid van drinkwater in de buurt of van gedomesticeerde planten en dieren. Dat moest betekenen dat de jager-verzamelaars nog steeds rondtrokken en alleen voor religieuze gelegenheden in deze gebouwen samenkwamen.
Daar vloeide het revolutionaire idee uit voort dat religie niet een gevolg was van een sedentaire levensstijl, zoals eerder werd aangenomen, maar er de aanjager van was. Met andere woorden religie veroorzaakte een bestaan als landbouwer, omdat de bouwvakkers en priesters niet meer zelf konden jagen en op de een of andere manier moesten worden gevoed door anderen. Recent onderzoek heeft echter geleid tot een herziening van die theorie en een terugkeer naar het oorspronkelijke idee dat religie volgt op de sedentaire levensstijl van de landbouwer. Daarmee vervalt ook de populaire stelling dat Göbekli Tepe de oudste tempel ter wereld is.
Speciale gebouwen
De afgelopen jaren hebben de opgravingen in de heuvel, onder auspiciën van het ‘Şanlıurfa Archaeology Museum’ en het ‘Deutsches Archäologisches Institut’ nieuwe inzichten opgeleverd. Zo bleek er wel degelijk volop drinkwater beschikbaar te zijn geweest. De Brits-Duitse archeoloog en projectcoördinator van Göbekli Tepe dr. Lee Clare stapte daarom af van de tempeltheorie en refereert aan de constructies als ‘speciale gebouwen’. Het is volgens hem zelfs hoogst twijfelachtig dat de bouwers een georganiseerde vorm van religie hadden. Waarschijnlijker is het dat zij de gebouwen benutten voor diverse rituelen samenhangend met voorouderverering, vergaderingen en andere sociale bijeenkomsten. Onderzoek met grondradar wees uit dat er in de directe omgeving naast de acht gevonden gebouwen nog drieëntwintig soortgelijke constructies in de grond begraven zitten.
Door de bevolkingsgroei in die vruchtbare tijd, maakten de jager-verzamelaars niet alleen een transitie naar landbouw, maar ook naar een meer hiërarchische samenleving. De oorzaak hiervan was de steeds belangrijker wordende onderlinge strijd om voedsel en andere noodzakelijkheden. De speciale of bijzondere gemeenschappelijke gebouwen speelden voor een aantal groepen een belangrijke rol in het creëren van een gezamenlijke identiteit tot een breder stamverband. Hierdoor ontstond er meer onderlinge samenhang en kon er beter strijd worden geleverd met concurrerende groepen en stamverbanden.
Mankracht
De mankracht die de bouw van Göbekli Tepe heeft gekost, kan ook alleen maar door meerdere groepen gezamenlijk zijn geleverd. Een groep bestond meestal uit zo’n 20 à 25 mensen. Het aantal mensen dat naar schatting nodig is geweest voor de bouw, wordt op 10 à 20 groepen geschat. De speciale gebouwen waren dus een soort centraal gelegen buurthuizen waar de vaste ‘wijkbewoners’ van een regio verbinding met elkaar legden. Ze zijn eeuwenlang gebruikt en in die tijd regelmatig onderhouden en aangepast.
De gebouwen waren ovaalvormig, deels ingegraven en gesloten. Ovaalvormig omdat het in die vorm makkelijker bouwen was met kalksteen. Pas later toen men meer ervaring had opgedaan, werden gebouwen rechthoekig. De typische T-pilaren ondersteunden het dak, waar ook de ingang in zat. De pilaren stellen gezien vanaf de smalle voorkant vaak mensen voor, zijn tussen drie en zes meter hoog en wegen soms tonnen. Lange armen lopen langs de zijkant naar een riem. Daaronder is vaak een fallus te zien. Ook staan er afbeeldingen op van dieren die in het leven van de mens een belangrijke rol speelden, zoals gazellen, vossen en kraanvogels. Ook de dieren hebben vaak een opvallende fallus. De kunst was duidelijk georiënteerd op mannen.
Karahan Tepe
Volgens Karul ging de mens zichzelf een prominentere plek geven in de wereld: waar ze zich eerder nog zag als onderdeel van het dierenrijk, komt er nu een onderscheid tussen mens en dier. Een van de meest bijzondere sculpturen is die van een man die een grommend luipaard op zijn rug met zich meedraagt. Het onderzoek naar de neolithische mens in Karahan Tepe en vergelijkbare sites is eigenlijk nog maar net begonnen en de site is officieel ook nog niet te bezoeken.
De Urfa-man
De kleinere, kostbare voorwerpen die in Göbekli Tepe en Karahan Tepe zijn gevonden, vinden nu een mooie plaats in het moderne en ruim opgezette ‘Şanlıurfa Archaeology Museum’ in het centrum van Şanlıurfa. Daar is ook de enige gevonden afbeelding van een, vermoedelijk barende, vrouw te zien. Een andere opmerkelijke vondst van wereldklasse uit dezelfde periode die in het museum is te bewonderen, werd gevonden onder het oude centrum van Şanlıurfa: de Urfa-man, het oudste menselijke standbeeld ter wereld. Het uit kalksteen gehouwen standbeeld is 1,80 meter lang, bestaat uit vier stukken en heeft ogen van obsidiaan. De Urfa-man lijkt te willen zeggen dat we nog maar weinig afweten van het stenen tijdperk en ons beeld van die periode te primitief is.
Göbekli Tepe vormt het hoogtepunt van de neolithische cultuur. Het werd ca. 8000 v.Chr. verlaten omdat de kwetsbare grond was uitgeput en de mens verder moest trekken naar nieuwe gebieden. De speciale gebouwen werden echter niet zomaar achtergelaten. Ze werden zorgvuldig ‘begraven’, volgestort met stenen, aarde en afval alsof ze bewust moesten worden gepreserveerd. Hierdoor bleven ze duizenden jaren uitstekend bewaard en kunnen ze nu worden onderzocht door wetenschappers en door ons worden bewonderd. Wie weet wat Zuidoost-Anatolië in de nabije toekomst nog gaat brengen aan nieuwe archeologische ontdekkingen en inzichten.
