Hansje Brinker – Geïmporteerde Hollandse folklore

Het verhaal van het Haarlemse jongetje Hansje Brinker, die een ramp wist te voorkomen door zijn vinger in een lekkende dijk te steken, is met name in Amerika zeer bekend. De sage werd in 1866 opgetekend door de Amerikaanse schrijfster Mary Mapes Dodge, in haar jeugdboek Hans Brinker or The Silver Skates.

Het verhaal symboliseert de eeuwenlange strijd van de Nederlanders tegen het water. Opvallend is dat Mary Mapes Dodge ons land nog nooit had bezocht toen ze haar boek schreef. De schrijfster liet zich inspireren door verhalen van de Nederlandse immigranten Adriaan Scharff en zijn vrouw.

Het verhaal

In haar boek Hans Brinker or The Silver Skates is onder meer een verhaal te vinden met de titel De Held van Haarlem. Hierin wordt verhaald over het achtjarige zoontje van de sluiswachter van Haarlem. Tijdens een stormachtige middag gaat de knaap op pad om (panne)koeken te brengen naar een blinde man die in de buurt van de dijk woont. Als hij terugkeert naar huis ziet het jongetje paardenbloemen. Hij plukt er een paar en blaast de pluisjes vrolijk de lucht in. Dan merkt hij ineens dat het al donker begint te worden. Snel rent de jongen naar huis, maar dan hoort hij opeens een geluid. In een vertaling uit 2015 lezen we:

Pas de volgende ochtend wordt de jongen gevonden door de dominee. Al die tijd heeft het jongetje zijn vinger in de dijk gehouden. Pas nadat de dominee hulptroepen heeft ingeschakeld en het gat is gedicht, wordt de dappere jongen uit zijn benarde positie bevrijd. Hij is een held. Hij heeft Haarlem en omgeving behoed voor een grote ramp.

Ontstaan

De rest van het boek van Mary Mapes Dodge gaat over een vijftienjarige jongen genaamd Hans Brinker, die in Holland allerlei avonturen beleeft. Het verhaal over de dappere sluiswachterszoon wordt volgens het boek op een dag voorgelezen in de schoolklas. De jongen in dit verhaal heeft echter geen naam. Met name in Nederland werd de naam van de hoofdpersoon van het boek in de loop der tijd steeds vaker gekoppeld aan het tot de verbeelding sprekende verhaal over de jonge waterheld. De sluiswachterszoon wordt daarom ook vaak – feitelijk onterecht – Hans(je) Brinker genoemd.

Vaak is gedacht dat het verhaal van ‘Hansje Brinker’ in Nederland ontstond, maar dat is niet waar. De Hollandse folklore werd feitelijk geïmporteerd vanuit Amerika. In totaal zijn er bijna veertig vertalingen verschenen, in allerlei varianten. En natuurlijk was men ook in Nederland buitengewoon geïnteresseerd in dit Amerikaanse jeugdboek over een Hollandse jongen.

Bij het schrijven van het verhaal over de sluiswachterszoon liet Mary Mapes Dodge zich overigens inspireren door een verhaal van de Franse kinderschrijfster Eugénie Foa (1796-1852). In 1848 publiceerde deze Française het verhaal Le petit éclusier (De kleine sluiswachter) in een verhalenbundel. Dodge bewerkte dit verhaal en suggereerde net als Foa dat de vertelling een oud volksverhaal was. Hiervoor zijn echter geen aanwijzingen gevonden.

In het verhaal van Eugénie Foa stak de jongen zijn vinger in een gat in een sluisdeur. In Dodge’s versie is de sluisdeur verruild voor een dijk. In het recent verschenen boek Wereldgeschiedenis van Nederland schrijft Theo Meder, hoogleraar Volksverhalen en Vertelcultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen, hierover:

“Welbeschouwd getuigt het typisch Amerikaanse heldenverhaal van Mapes Dodge van bitter weinig kennis van Nederlandse dijken. Onze dijken zijn geen stenen muren: je kunt het water niet tegenhouden door je vinger in een gat te steken. Onze dijken en duinen zijn voornamelijk van zand, aarde, klei en dergelijke, en als het water door de dijk sijpelt, dan is in feite de hele dijk al verzadigd van het water. Breekt de dijk door, dan is dat over een grotere lengte en is er geen houden meer aan.”

Het verhaal is daarmee wel ‘doorgeprikt’, maar dat neemt niet weg dat Hans Brinker (die dus eigenlijk geen Hans Brinker heet) een bekend symbool van de Nederlandse strijd tegen het water is geworden. Aan het Spaarndam, in de buurt van Haarlem, werd in 1950 een beeld geplaatst van de jongen met zijn vinger in de dijk, vooral om Amerikaanse toeristen iets te kunnen bieden. Bij het door Grada Rueb vervaardigde beeld wordt de naam Hans Brinker terecht niet genoemd. Op de sokkel staat:

“Opgedragen aan onze jeugd als huldeblijk aan de knaap die het symbool werd van de eeuwigdurende strijd van Nederland tegen het water.”

Ook in Harlingen is een beeld van de sluiswachterszoon te vinden. Dat beeld werd in 1960 oorspronkelijk gemaakt voor een film van Bert Haanstra en is later daarna aan de Friese stad geschonken. Bij de ingang van Madurodam staat ook een beeld van de fictieve held. In het door Nederlanders gestichte stadje Holland in de Amerikaanse staat Michigan, is tot slot ook een beeld van de waterheld te zien.

Holland Mania

Dat het verhaal van Hansje Brinker in Amerika zo bekend is, heeft alles te maken met de zogeheten Holland Mania die eind negentiende eeuw in de Verenigde Staten losbarstte. Alles wat ‘Hollands’ was kon in deze periode op een verhoogde belangstelling rekenen. Men vreesde hier zelfs enige tijd dat Amerikanen alle schilderijen van Rembrandt op zouden kopen. Gedurende de Holland Mania werden de Hollanders geïdealiseerd als een eerlijk, eenvoudig, standvastig, hardwerkend en vroom volk. Over deze Holland Mania, die tot ongeveer 1920 duurde lees je hier meer.

Boek: Het verhaal van Hans Brinker

Bronnen ▼