Hellebaard – Middeleeuws wapen

De hellebaard behoort tot de bekendste wapens uit de Middeleeuwen. Het stokwapen is ook geregeld ceremonieel gebruikt en daarom terug te vinden op veel schilderijen uit de Middeleeuwen. Wat is een hellebaard precies en waar werd hij eigenlijk voor gebruikt?

De hellebaard bestaat uit een lange houten stok met een ijzeren punt. Daaronder zijn tegenover elkaar een bijl en een haak te vinden. Vaak is beweerd dat die haak vooral diende om de wonden van de tegenstander extra groot te maken, maar dat is niet waar. De haak was vooral bedoeld om de stok van de tegenstander mee tegen te houden, of vast te klemmen.

Dankzij de lengte van de stok kon de soldaat die met dit wapen op pad werd gestuurd, de hellebaardier, een grotere en krachtigere slag toebrengen, dan met een regulier zwaard. Het was de bedoeling dat de hellebaardier met de bijl aan het uiteinde hard inhakte op de vijand. Dat dit soms prima lukte is te zien aan vrijwel volledig door midden gekliefde schedels die bijvoorbeeld op de slagvelden van Wisby (1361) en Towton (1461) zijn aangetroffen. Vaak was het echter helemaal niet zo eenvoudig om het wapen te hanteren. In het boek van Wapens van ridders en landsknechten in het Nederlands Legermuseum lezen we dan ook:

“Met de hellebaard kon men nauwelijks schermbewegingen doen (dus zwaaiend of onmiddellijk na de zwaai een verdedigende beweging maken) en in die zin was hij dus minder handelbaar dan een gevestwapen.”

De hellebaard was in de aanval onder meer nuttig omdat het voetvolk hiermee dankzij het grote bereik mannen te paard kon aanvallen. Maar wanneer men in het defensief was, was de hellebaard dus minder geschikt.

Het wapen werd tot de opkomst van de vuurwapens gebruikt. Daarna verdween hij van het slagveld. Tijdens allerlei ceremonies was de hellebaard hierna nog wel te zien. Het bekendste voorbeeld is de Zwitserse Garde in Vaticaanstad. Leden van deze garde zijn ook vandaag de dag nog geregeld te zien met het wapen. Charges voeren ze er echter niet meer mee uit.

Judas Taddeüs

In de christelijke iconografie is de hellebaard het attribuut van de apostel Judas Taddeüs, niet te verwarren met Judas Iskariot, die apostel die Jezus volgens het Bijbelverhaal verraadde. Judas Taddeüs zou na het heengaan van Jezus het evangelie hebben gepredikt in Syrië, Mesopotamië en Perzië. Hij wordt aangeroepen als patroon voor hopeloze zaken.

Etymologie van de hellebaard

Hoewel men met de hellebaard gruwelijke wonden en dus helse pijnen kon veroorzaken, heeft de naam van het wapen niets met de hel te maken. De naam komt vermoedelijk van het middelhoogduitse halm, dat stang of steel betekende. Baard verwijst naar het oudhoogduitse barta of barda, wat bijl betekent.

Bronnen ▼