Het allereerste gedrukte Nederlandse kookboek (1514)

Het allereerste Nederlandse kookboekje dat ooit is gedrukt heeft de mooie titel Een notabel boecxken van cokeryen. Natuurlijk waren er in de periode hiervoor al wel eens Nederlandse recepten opgeschreven, maar dat gebeurde dan met de hand. In 1514, zo’n zestig jaar na de uitvinding van de boekdrukkunst, rolde in Brussel het eerste gedrukte Nederlandstalige kookboek van de persen.

Koks gebruikten in onze contreien al langere tijd kookboeken, maar die bevatten vooral Italiaanse en Franse gerechten. Het eerste Nederlandse kookboek telt 56 pagina’s en bevat verschillende recepten voor feestelijke gelegenheden. Ook worden adviezen gegeven voor de wijze waarop de gerechten het beste opgediend kunnen worden. Overduidelijk is dat het kookboekje bedoeld was voor de gegoede klasse. Mogelijk was de drukker, Thomas Vander Noot (ca. 1475-1525), ook de auteur van het werkje, maar dat staat niet vast.

Ruim zestig recepten zijn in vertaling overgenomen uit de Viandier, een Frans kookboek uit de veertiende eeuw. Mogelijk nam de auteur ook ruim zestig recepten over uit een Gents handschrift. Het kan echter ook zijn dat dit handschrift de recepten juist kopieerde uit Een notabel boecxken van cokeryen.

Vander Noot volgde zijn opleiding tot drukker in Parijs en Lyon en had vanaf circa 1508 zijn eigen drukkerij in Brussel. Hij specialiseerde zich vooral in het uitgeven van boekwerken met praktische kennis. Zo drukte hij bijvoorbeeld een populair cijferboek en een boek met medische receptuur dat vooral populair was onder apothekers. En in 1514 bracht hij dus dit kookboek uit.

Van het receptenboekje is helaas slechts één exemplaar bewaard gebleven. Dat wordt bewaard in de Bayerische Staatsbibliothek in München. In 1925 verscheen nog wel een facsimile-editie (replica), zonder inleiding, commentaar en woordverklaring.

Inhoud van het kookboek

Het kookboek bevat in totaal 174 recepten. De eerste recepten leggen uit hoe eieren bereid kunnen worden. Daarna volgen de zogenoemde potages, dikke pap of soep die op allerlei manieren bereid kunnen worden. Het boek bevat zowel recepten voor pitte als zoete potages. Daarnaast vindt men in het kookboek verschillende recepten voor pasteien, bereid met gevogelte, vlees of zalm. Verder treft men onder meer veel saus- en vleesbereidingen in het werk aan.

Ook interessant is dat het boek recepten bevat die tijdens de vastenperiode gebruikt kunnen worden. Jansen Sieben en van der Molen-Willebrands schrijven hierover:

“Voor iedere vrijdag en zaterdag gold het vleesverbod, gevast moest worden tijdens de 40 dagen tussen Aswoensdag en Pasen, op de quatertemperdagen en de kruisdagen, tijdens de advent en op de vigilies. Op het grootste deel van deze dagen, waarvan het totaal meer dan vijf maanden per jaar bedroeg, mocht slechts brood, groenten en vis gegeten worden; vlees, eieren en zuivelprodukten waren verboden. Men zocht dus naar voedzame compensatie-spijzen. Vandaar dat alle kookboeken een aantal recepten bevatten waarvan uitdrukkelijk gezegd wordt dat ze bestemd zijn voor de vastentijd.” (DBNL)

Het opdienen van gerechten verdient volgens de auteur van dit oude kookboek ook de nodige aandacht. Wie een geroosterde pauw opdient, moet deze bijvoorbeeld weer van veren voorzien, voordat hij als pronkstuk op tafel wordt gezet.

Volledige tekst van het kookboek (pdf)
Ook interessant: Oorlogskookboek: ‘Haal het onderste uit de pan
…en: Kleine geschiedenis van de Nederlandse keuken
Boek: Kookboek van de Amsterdamsche huishoudschool – Cornelia Wannée

Bronnen ▼