Huis Bergh – Een middeleeuws kasteel in ‘s-Heerenberg

Vlakbij de Duitse grens, in de stad ‘s-Heerenberg, staat kasteel Huis Bergh. De geschiedenis van het middeleeuwse bouwwerk gaat terug tot de twaalfde eeuw, toen de heren Van den Bergh op deze plek een stevige en waarschijnlijke ommuurde woontoren optrokken. Dat het kasteel er vandaag de dag zo goed uitziet, is voor een groot deel te danken aan textielfabrikant Jan Herman van Heek (1873-1957).

De oorspronkelijke bewoners van het kasteel hadden met name veel bezittingen in Gelderland en Brabant. De eerste bebouwing, een houten woontoren, werd vermoedelijk rond 1100 opgetrokken, op een eilandje in een moeras. De toren werd ongeveer een eeuw later vervangen door een tufstenen exemplaar. Over de vroegste geschiedenis is verder weinig bekend.

Aangenomen wordt dat de eerste verdieping van het kasteel rond 1300 werd gebouwd. De tufstenen toren werd hiervoor afgebroken. In dezelfde periode werd de hoofdburcht vergroot en een nieuwe ringmuur aangelegd. Huis Bergh:

“Weer later is de grote toren gebouwd. Deze kwam op de plaats waar tot dan toe de toegang tot de hoofdburcht was. In de muur van de toren is deze doorgang nog steeds te zien. Ook bevindt zich in de grote toren nog steeds een brugkelder. Aan deze wijzigingen van het kasteel moet tientallen jaren zijn gewerkt.”

In de late middeleeuwen kreeg het kasteel zijn grote zaalgebouw. Die was aanzienlijk groter dan de huidige hal.

Tachtigjarige Oorlog

De Tachtigjarige Oorlog kwam het kasteel niet ongeschonden door. Het kasteel werd tijdens verschillende gevechten ernstig verwoest. Rond 1600 begonnen de herstelwerkzaamheden. Huis Bergh:

“Toen kreeg het kasteel ook het aanzien dat het nu nog steeds heeft. Het hoofdgebouw van het kasteel werd met één verdieping verhoogd. Aan de noordoostkant werd het kasteel uitgebouwd waardoor de regelmatige achtkantige vorm verloren ging.”

Op de voorburcht, die oorspronkelijk alleen bestond uit verdedigingsmuren en drie torens, werd in deze periode een trapeziumvormig Rentmeestershuis gebouwd. In 1735 werd de hoofdburcht grotendeels door brand verwoest. In de periode hierna werd het kasteel opnieuw opgebouwd.

Anders dan veel grote huizen of ‘havezates’, mag Huis Bergh zich een echt kasteel noemen, aangezien het versterkt is met een wal, gracht en ophaalbrug. Het kasteel heeft een grondbezit van circa 1400 hectare.

Video over de bouwgeschiedenis van Huis Bergh

Bewoners

De bekendste bewoner van Huis Bergh is waarschijnlijk Willem IV van den Bergh, stadhouder van Gelre en Zutphen van 1581 tot 1585 en gehuwd met de zuster van Willem van Oranje. Andere prominente bewoners waren:

• Oswald II van den Bergh (1508-1546)
• Herman van den Bergh (1558-1611)
• Hendrik van den Bergh (1573-1638)
• Albert II van den Bergh (1607-1656)
• Graaf Oswald III van den Bergh (1646-1712)
• Franz Wilhelm van den Bergh (1704-1737)
• Johan Baptist van den Bergh (1728-1781)
• Jan Herman van Heek (1873-1957)

In de achttiende eeuw ging het bezit van Bergh via de vrouwelijke lijn over naar het huis Hohenzollern-Sigmaringen, een adellijke familie uit Zuid-Duitsland.

Een ‘heks’

Begin zeventiende eeuw werd in de gevangenis onder de toren van het kasteel Mechteld ten Ham gevangen gehouden. Deze weduwe, haar man was omgekomen in dienst van de graaf, leefde vrij teruggetrokken. Omdat ze in het verleden toekomstvoorspellingen had gedaan en beweerd had te weten wat mensen op gezondheidsgebied te wachten stond, meenden sommige inwoners van ‘s-Heerenberg met een heks van doen te hebben.

Hoewel er nog geen officiële klachten tegen haar waren ingediend, verzocht Mechteld ten Ham de lokale magistraten om een rechtszaak, zodat voor eens en altijd bewezen zou worden dat ze géén heks was. De weduwe vermoedde dat de zaak goed zou aflopen, mede omdat graaf Willem IV veertig jaar eerder nog een vrouw had vrijgesproken van hekserij. Een advies om zich in ieder geval op de heksenwaag in Oudewater te laten wegen, sloeg ze in de wind. Het proces verliep vervolgens desastreus voor de koppige weduwe. Op de website mechteldtenham.nl lezen we daarover:

“Officieel waren de bakens verzet na de reformatie en hing ‘s-Heerenberg het nieuwe geloof aan, maar zelfs de dominee las geheime missen op het kasteel voor hen die in het geniep vast hielden aan het katholieke geloof. Het oordeel van de opgeroepen getuigen stond voor de aanvang van de rechtszaak al vast; Mechteld was een heks. Zij had mens en dier betoverd waardoor ze ziek werden en overleden. Door haar toverkunsten liepen huwelijken op de klippen en gewassen en oogsten werden vernietigd. Slechts een dappere enkeling durfde het tegendeel te beweren. Mechteld had verkeerd gegokt.”

De weduwe bleef alle beschuldigingen tegenspreken en werd uiteindelijk opgesloten in de gevangenis onder de archieftoren van het kasteel, waar zij door een beul onder handen werd genomen. Een waterproef in Azewijn pakte vervolgens slecht voor haar uit. De proef bewees zogenaamd dat Mechteld inderdaad een heks was. Na nog meer martelingen brak de weduwe mentaal en bekende ze alles wat men haar in de schoot wierp. Op 25 juli 1605 belandde de ‘heks’ op de brandstapel.

Van Heek

Ruim een eeuw geleden – in 1912 – verwierf Jan Herman van Heek (1873-1957), een vermogende textielfabrikant uit Enschede, Huis Bergh. De textielfabrikant kocht het kasteel en omliggende grond van de vorst van Hohenzollern-Sigmaringen, die kasteel en land door vererving had verkregen. Voor de Hohenzollerns waren het bos en landerijen rond het kasteel vooral bedoeld om er inkomsten uit te halen: pacht, verkoop van graan en vooral hout. Ze hadden het gebied dan ook beplant met vele hectaren grove dennen, prima geschikt voor de mijnbouw.

Voor Jan van Heek ging het bij grondbezit om meer dan die opbrengst alleen. Kasteel Huis Bergh daarover:

“Hij zag ook de schoonheid van de natuur, hij wandelde graag, tekende onderweg en hield van de jacht. Hij was een van de eerste leden van de Vereniging van Natuurmonumenten en was nauw betrokken bij het Museum Natura Docet in Denekamp, dichtbij zijn woonplaats Enschede.”

Onder Van Heek veranderde het gebied rond het kasteel. Het werd een gemengd bos met veel meer afwisseling van loof- en naaldbomen met een grote variatie in ondergroei en dierenpopulatie. De opbrengst van het grondbezit bleef echter belangrijk: die maakte het namelijk mogelijk het kasteel te restaureren en te onderhouden en in te richten met een kunstcollectie.

Brand

In de nacht van 14 op 15 maart 1939 brandde het kasteel vrijwel volledig uit. Met dank aan toegesnelde inwoners van ‘s-Heerenberg kon een groot deel van de kunstcollectie en een deel van de meubels worden gered. Tijdens de Tweede Wereldoorlog – geen ideale tijd daarvoor – werd het kasteel vervolgens hersteld. Ook werd een klein deel van de vroegere ringmuur opnieuw opgetrokken.

In 1946 richtte Van Heek de Stichting Huis Bergh op om kasteel, archief en het grondbezit in stand te houden ‘als een historisch- en natuurmonument’. De industrieel speelde overigens ook een belangrijke rol bij de restauratie van Kasteel Doornenburg in de Betuwe en Kasteel Hernen bij Nijmegen.

‘Oudste tuin van Nederland’

Van de tuin van Huis Bergh wordt wel eens gezegd dat dit de ‘oudste tuin van Nederland’ is. Al in 1461 werd inderdaad melding gemaakt van een tuin bij het kasteel: ‘een tuyn in de vinckeborg’. Het is daarmee de oudst bekende gedocumenteerde tuin van Nederland. Deze is in contour en opzet bewaard gebleven. De aanleg van de Plantage en de tuinen is bijvoorbeeld te zien op oude kaarten van Jacob van Deventer (1543) en Christiaan van ’s-Grooten (1557).

Kunstcollectie

Van Heek was een groot kunstliefhebber en legde een belangrijke collectie (laat)middeleeuwse kunstvoorwerpen aan. Deze collectie is nog altijd in het museum te bewonderen. Het gaat onder meer om vijftiende- en zestiende-eeuwse portretten uit Noordwest Europa, een collectie laatmiddeleeuwse kunst en verfijnd beeldhouwwerk. Een van de topstukken is een paneel met de aartsengel Gabriël, uit de Maestà van Duccio. Verder bevat de collectie enkele belangrijke werken uit de school van Jeroen Bosch.

De textielfabrikant had ook een bijzondere belangstelling voor middeleeuwse handschriften. Hij was niet alleen gefascineerd door de teksten, maar ook door de ontwikkeling van de lay-out en de illustraties. In de loop der jaren verzamelde hij meer dan zeventig handschriften en daarnaast zeventig fragmenten en losse miniaturen.

Museum

Tegenwoordig is Huis Bergh een museum. Een deel van het museum is op eigen gelegenheid te bezoeken. Daarnaast worden er rondleidingen gegeven. In de kasteeltuin en in de ontvangsthal worden verder geregeld concerten gegeven. De Museumkaart is geldig in Huis Bergh.

Ook interessant: Kastelen in Gelderland
Boek: Burchten & kastelen – Ulrieke Schöber
Boek: Catalogue of the medieval manuscripts and incunables at Huis Bergh Castle

Huis Bergh : Een Introductie

Bronnen ▼