Het politieke huwelijk van Willem van Oranje en Anna van Saksen

Volgende week verschijnt bij uitgeverij Atlas Contact het boek Anna van Saksen. De verstoten bruid van Willem van Oranje. De tweede vrouw van Willem van Oranje, Anna van Saksen, is misschien wel de meest verguisde vrouw in de vroege Nederlandse geschiedenis. Ze stond bekend als verdorven en egoïstisch. Maar klopt dat beeld? Auteur Femke Deen laat aan de hand van niet eerder bestudeerde brieven en documenten zien dat het verhaal van Anna een stuk gecompliceerder is. Op Historiek een voorpublicatie over het huwelijk tussen Willem van Oranje en Anna van Saksen, toen Anna zich haar toekomst nog rooskleurig voorstelde.

Een schitterende bruiloft

Anna van Saksen wachtte Willem van Oranje op voor de ingang van het raadhuis in Leipzig, schitterend in haar hooggesloten jurk met geplooide rokken, gemaakt van de kostbaarste stoffen en rijk versierd met parels. In haar kunstig opgestoken haar en om haar hals droeg ze fonkelende juwelen. Het was 24 augustus 1561, acht maanden nadat Anna haar bruidegom voor het eerst en – tot deze dag – voor het laatst had gezien. Nu kwam hij op zijn paard aanrijden aan het hoofd van een lange bruidsstoet, geflankeerd door twee van de machtigste mannen van het Heilige Roomse Rijk: keurvorst Joachim van Brandenburg en de gastheer zelf – Anna’s oom August, de keurvorst van Saksen.

Later zou Anna de dag vervloeken waarop ze had ingestemd met het huwelijk, maar nu was ze vastbesloten met Oranje te trouwen. Niemand kon haar dwingen iets tegen haar zin te doen, al was ze pas zestien. Anna was intelligent, eigengereid en trots. Willem van Nassau, prins van Oranje, was een goede partij. Hij was twaalf jaar ouder dan Anna, hoffelijk, charmant en knap, en hij had een schitterende carrière gemaakt. Het huwelijk betekende voor Anna een nieuw begin, weg van het hof van haar oom en tante, de keurvorst en keurvorstin van Saksen, waar ze als tienjarige wees terecht was gekomen. Vanaf vandaag heette ze Anna, geboren hertogin van Saksen, prinses van Oranje.

Het was een van de huwelijken van het decennium – grote dynastieke, politieke en religieuze belangen waren ermee gemoeid. De drie dynastieën Hessen, Saksen en Nassau waren nu met elkaar verbonden. Anna van Saksen was de belangrijkste schakel tussen de drie geslachten: alles stond of viel met haar.

Belangen

De politieke belangen die met het huwelijk gemoeid waren, waren duidelijk zichtbaar in de bruidsstoet. Het was een hele puzzel geweest om te bepalen welke edelman zich waar in de stoet zou opstellen en met hoeveel paarden, hovelingen en verwanten. Dat luisterde nauw, want de adel was geobsedeerd door rang. De hoogste edelen namen de belangrijkste plaats in – soms was dat vooraan, soms juist midden in de stoet. Onder de gasten waren leden van de keurvorstelijke families van Brandenburg en de Palts, en de hertogen van Brunswijk, Mecklenburg, Lüneburg en Kleef, allemaal protestantse vorsten. Zij hadden hun best gedaan elkaar af te troeven met hun entourage, en nu moesten vijfduizend paarden zich door de nauwe straatjes naar het marktplein dringen, aangemoedigd door juichende mensen die uit het raam hingen of in de steegjes stonden.

Zodra Oranje dichterbij kwam, trad Anna naar voren om hem te verwelkomen, samen met haar tante Anna van Denemarken, keurvorstin van Saksen, en de hofdames die al die tijd om haar heen hadden gestaan. De adellijke dames, getooid met fijne zwarte hoofddeksels, maakten een sierlijke buiging, die ze speciaal voor de gelegenheid hadden ingestudeerd. Willem stapte af en onder het toeziend oog van honderden mensen keken Anna en Willem elkaar voor het eerst sinds acht maanden weer in de ogen. Glimlachten ze naar elkaar, spraken ze een formele begroeting uit?

Anna was luthers, Oranje katholiek – een explosieve combinatie in een tijd dat religieuze conflicten Europa spleten. De minutieuze voorbereidingen konden niet voorkomen dat de kwestie tijdens het bruidsfeest – een acht dagen durend festijn – af en toe opborrelde. Alleen al de volledige afwezigheid van Anna’s familie van moederskant, de landgraaf van Hessen en zijn zoons en dochters, moet iedereen zijn opgevallen. De lutherse vorst was weggebleven uit protest tegen het huwelijk van zijn onschuldige lutherse kleindochter met een vervloekte paap.

De godsdienstkwestie had een schaduw geworpen op de onderhandelingen over het huwelijk, die daardoor nog langer hadden geduurd dan normaal. Niet alleen Anna’s grootvader, landgraaf Filips van Hessen, had zijn bedenkingen, ook vanuit het katholieke Habsburgse gezag werden de onderhandelingen vol argwaan in de gaten gehouden. Willem van Oranje was vazal van de streng katholieke Filips II, koning van Spanje en heer van de Habsburgse Nederlanden. Filips II was een fanatieke bestrijder van de ketterij. Dat Willem van Oranje aan kwam met een ‘ketterse’ bruid, werd aan het Habsburgse hof gewantrouwd.

Het huwelijk was dus allesbehalve een zaak van Anna en Willem alleen; er waren immense dynastieke en godsdienstige belangen in het spel. Huwelijken waren van levensbelang voor het voortbestaan van dynastieën. Daarom bemoeide iedereen zich ermee – van grootvaders en oudtantes tot vorsten en koningen. Via het sluiten van gunstige huwelijken kon een adellijk geslacht zijn positie in het hoogadellijke web van macht en loyaliteit behouden en, liever nog, uitbreiden. En dan speelden, zoals altijd en overal, ook nog eens financiële belangen en menselijke emoties als jaloezie en afgunst een rol. De onderhandelingen waren voor alle partijen een ingewikkeld schaakspel geweest op verschillende borden tegelijk.

Godsdienstkwestie

Direct na de officiële begroeting van het bruidspaar stak de godsdienstkwestie al de kop op. Anna ging met haar hofdames het raadhuis binnen en trok zich terug in de kamer die voor de duur van de bruiloft was ingericht als het vertrek van het bruidspaar. Oranje gebruikte de kamer van het keurvorstelijk echtpaar om zich op te frissen – tot de twee waren getrouwd, was het ongepast om samen een kamer te delen.

De keurvorst van Saksen vond deze korte rustpauze een geschikt moment om nogmaals te proberen de bruidegom onder druk te zetten. Want al had August van Saksen zo zijn eigen redenen om graag te willen dat zijn nicht met Willem van Oranje trouwde, het was ook weer niet de bedoeling dat ze haar ziel zou verliezen aan de paapse godsdienst. Oranje had hem eerder op dat punt mondeling gerustgesteld. Maar de keurvorst wilde graag dat Oranje ook een schriftelijke verklaring ondertekende waarin hij beloofde dat Anna ook in de katholieke Nederlanden haar eigen godsdienst mocht uitoefenen.

Oranje dacht er alleen niet aan om iets te ondertekenen wat later tegen hem gebruikt kon worden. Aan zijn vorst, de katholieke koning Filips II, had Oranje laten weten dat Anna zich zou bekeren tot het katholicisme. Als de koning deze verklaring ooit zou zien, zou Oranje in grote problemen komen. Oranje gaf de keurvorst wel zijn plechtige woord als edelman dat hij Anna’s gewetensvrijheid zou respecteren. De keurvorst ging akkoord – natuurlijk. August van Saksen had geen enkele onderhandelingsruimte. De hele week van festiviteiten was tot in de kleinste details voorbereid, van afblazen kon geen sprake zijn.

Om drie uur in de middag verzamelden de hoogstgeplaatste gasten zich dus gewoon volgens plan voor Anna’s kamer om de bruid in optocht naar de feestzaal te voeren. Tijdens het wachten konden ze zich vergapen aan de enorme bontgekleurde wandtapijten waarmee de binnenkant van het raadhuis was behangen. In de jachttaferelen en heroïsche veldslagen die erop waren afgebeeld, speelden de keurvorst van Saksen en zijn voorgangers uiteraard de hoofdrol.

Optocht

Het gloednieuwe raadhuis bood de perfecte omlijsting voor het huwelijk; het straalde de grandeur uit waarop de gastheer zich wilde laten voorstaan. Het imposante, langgerekte gebouw met zijn sierlijke dakgeveltjes was in zijn opdracht naar de heersende renaissancemode gebouwd. Het enige nadeel was dat de gangen nogal smal waren. Daardoor waren de jonkvrouwen gedwongen voor de bruid uit te lopen toen de stoet zich eenmaal in gang had gezet. Deze keer had Anna de eer te worden geleid door de keurvorsten van Saksen en Brandenburg. De optocht werd begeleid door muzikanten en trompetters.

In de langgerekte feestzaal, onder het eikenhouten cassettenplafond, legde de lutherse predikant Johan Pfeffinger de handen van het bruidspaar in elkaar en zegende hen. Vervolgens leidden de twee keurvorsten van Saksen en Brandenburg Anna naar een verguld, met goud geborduurde gordijnen behangen praalbed in het midden van de zaal. De andere vorsten voerden Willem mee, en het pasgetrouwde stel nam plaats op het bed. Bedienden liepen rond met schalen bedekt met zijden doeken in de bruidskleuren rood, geel en wit, met daarop kruidenwijn en snoepgoed. Heel even trokken de omstanders een deken over het bruidspaar heen. Daarmee was het huwelijk symbolisch geconsummeerd. Na afloop zongen de Waalse muzikanten, gekleed in de bruidskleuren, samen met het kerkkoor een aantal christelijke liederen.

Een vermaning

Op dat moment werden ook de andere aanwezigen openlijk geconfronteerd met de gevoelige voorgeschiedenis van het huwelijk. Bij het uitspreken van de gebruikelijke wijze lessen en vermaningen door de genodigden nam de markgraaf van Brandenburg het woord. Hij maande Willem van Oranje, waarschijnlijk namens de keurvorst, om Anna ook in de toekomst de ware en zuivere lutherse godsdienst te laten uitoefenen. De prins antwoordde niet zelf. Zijn oom graaf Hendrik van Stolberg zei namens hem dat de prins zou doen wat hij God en de mensen verschuldigd was, een diplomatiek antwoord waar niemand aanstoot aan kon nemen. Een van de aanwezigen, Lodewijk, graaf van Sayn tot Wittgenstein, vond de gebeurtenis opvallend genoeg om hem op te nemen in zijn dagboek.

De rest van het achtdaagse huwelijksfeest ademde gelukkig wel de sfeer van vorstelijk prestige en protestantse vroomheid die de gastheer voor ogen had. Het huwelijk was voor Anna’s oom August van Saksen een uitgelezen kans zijn status en rijkdom te tonen en zijn adellijke netwerk te versterken. De vijftig hoogste gasten die na de ceremonie in de tot eetvertrek omgebouwde feestzaal mochten plaatsnemen, vormden een indrukwekkend gezelschap. De bruid en bruidegom zaten aan tafel met de belangrijkste genodigden, onder wie de afgezanten van de Spaanse koning Filips II en van de koning van Denemarken.

Adellijke hovelingen dienden de meest luxueuze gerechten op – zij hadden van tevoren een kom soep gekregen om de ergste honger te stillen zodat ze niet stiekem van de schalen zouden eten. In de weken voorafgaand aan de bruiloft waren op last van de keurvorst in de stad aparte ovens gebouwd voor het bakken van goedgevulde pasteien en broden. Ook de drank vloeide rijkelijk: in de week van het bruidsfeest dronken de gasten in totaal 3600 vaten wijn en 1600 vaten bier leeg.

Dansles

Tijdens het bal die avond deed Willem van Oranje tegenover de keurvorstin van Saksen een uitspraak die hem nog lang zou achtervolgen. Oranje beloofde dat hij Anna in de Nederlanden de gaillarde zou leren dansen. Tijdens het bruiloftsfeest werd de weinig opzwepende pavane gedanst, waarbij de dansers in twee lange rijen tegenover elkaar de zaal rondschreden in voorgeschreven figuren. In de Nederlanden werd de pavane afgewisseld met de levendiger gaillarde, maar die nieuwe dans was nog niet doorgedrongen tot het hof van de keurvorst van Saksen. Oranjes belofte dat Anna de dans wel zou leren beheersen kon bij de vrome keurvorstin op weinig instemming rekenen.

Aan het eind van de avond werden Anna en Willem in optocht naar de bruidskamer gebracht, waar ze deze keer wel echt alleen werden gelaten. Van wat zich achter de gesloten deuren heeft afgespeeld, is niets overgeleverd.

Het was een korte nacht, dat is zeker: om zeven uur de volgende ochtend diende iedereen weer in vol ornaat klaar te staan voor de volgende optocht. Deze keer voerde de stoet naar de Sint-Nicolaaskerk, waar de kerkelijke inzegening plaatsvond. Drie aan drie schreden de gasten, deze keer niet alleen de hoogste gasten maar ook de andere leden van hun hofhoudingen, de paar honderd meter van het raadhuis naar de kerk. Twaalf kaarsdragers droegen een kaars in hun rechterhand en een zijden band in de bruidskleuren om hun hals.

De weinige katholieken die aanwezig waren, zullen zich tijdens dit deel van de bruiloft wellicht enigszins opgelaten hebben gevoeld. De lutheranen waren weliswaar minder strikt in het verbieden van beeltenissen, dus hingen er wandtapijten aan de muren met daarop afbeeldingen van de kruisweg van Christus, maar verder was de plechtigheid duidelijk luthers. Bij binnenkomst klonken in de hoge ruimte Duitse psalmen, gezongen door het kerkkoor, en de zuivere klanken van het speciaal voor de gelegenheid gerenoveerde orgel. Het was weer de lutherse predikant Pfeffinger die de honneurs waarnam. Staand voor het altaar, in het gefilterde licht dat door de glas-in-loodramen viel, sprak hij een korte preek uit en zegende het paar. Intussen stond een aantal dienaren van de keurvorst bij de kerkdeur om het gewone volk tegen te houden, dat een glimp probeerde op te vangen van wat zich binnen afspeelde.

Protestants festijn

Het was een vorstelijk huwelijk zoals niemand eerder had gezien, zo schreef de auteur van een pamflet over de festiviteiten. Objectief was de auteur van het pamflet niet: het geschrift werd uitgegeven in opdracht van keurvorst August, die het huwelijk afschilderde als een vorstelijk en bovenal protestants festijn. De keurvorst kreeg vanzelfsprekend de absolute hoofdrol toebedeeld. Een tweede drukwerk dat rond de bruiloft verscheen, legde vooral de nadruk op de glorieuze afkomst van het bruidspaar. Met geen woord repten de pamfletten over de grote afwezigen: Anna’s verwanten van moederskant. Dat was extra pikant omdat Anna’s grootvader, landgraaf Filips van Hessen, samen met keurvorst August van Saksen ook haar wettige voogd was vanaf het moment dat Anna op tienjarige leeftijd wees was geworden. Alle beslissingen rondom Anna’s huwelijk moesten door de twee voogden gezamenlijk worden genomen.

Ook over het relatief kleine gevolg van Oranje zwegen de boekwerkjes. Oranje had alle stadhouders van de Nederlandse gewesten en veel hoge adel uit de Nederlanden uitgenodigd. Maar landvoogdes Margaretha van Parma, die namens haar halfbroer, koning Filips II, de scepter zwaaide in de Nederlanden, had hen opgeroepen geen gehoor te geven aan de uitnodiging. De landvoogdes voerde als argument aan dat het niet goed was als de Nederlanden zonder bestuur kwamen te zitten, maar waarschijnlijk probeerde ze zo veel mogelijk vazallen weg te houden van het lutherse huwelijk.

Het is de vraag of Anna zich gedurende het bruidsfeest veel aantrok van de onderhuidse spanningen. Ze was zestien jaar oud en levenslustig. Als het middelpunt van het overdadige feest had ze nauwelijks tijd om haar grootvader en andere familieleden van moederszijde te missen. Toernooien, muziek, verkleedpartijen en optochten wisselden elkaar af. Dure prijzen werden uitgereikt voor de grappigste binnenkomst en het mooist gemaakte punt. Duizenden toeschouwers keken toe hoe twintig vleeshouwers een als Moor verklede dwerg jonasten op een grote koeienhuid. Elke avond dansten de hoogste gasten in het raadhuis. Anna werd steeds door een andere ‘bruidsvoerder’ geleid, uitgekozen door Willem, die hen ervoor beloonde met een krans of een kleinood.

De vermaningen en waarschuwingen om de ware godsdienst trouw te blijven waren wat Anna betreft onnodig – natuurlijk zou ze de Bijbel blijven lezen en de sacramenten trouw blijven. Maar ze kon tegelijkertijd niet wachten haar nieuwe leven te beginnen.

~ Femke Deen

Boek: Anna van Saksen – Femke Deen
Ook interessant: Willem van Oranje – Vader des Vaderlands

Bekijk dit boek bij: