Op 10 februari 1917, om 14.00 uur sprak Johanna Westerdijk (1883-1961) haar oratie uit op de universiteit van Utrecht en werd ze de eerste vrouwelijke hoogleraar van Nederland. Ze werd op haar 34e buitengewoon hoogleraar plantenziektekunde, fytopathologie.
Levensloop
Johanna werd in 1883 geboren in Nieuwer-Amstel (het huidige Amstelveen) in een familie van artsen. Ze studeerde in Amsterdam plant- en dierkunde, maar kon niet promoveren. Dat was namelijk nog niet toegestaan voor vrouwen. Hierdoor ging ze na haar studie naar Zürich waar ze promoveerde op mossen.
Al in 1906 werd ze op 23-jarige leeftijd directeur van het Phytopathologisch Laboratorium ‘Willie Commelin Scholten’ in Amsterdam, een laboratorium dat in 2005 verdween. Ze had deze functie niet alleen te danken aan haar kunde en leiderschapskwaliteiten, maar bovenal omdat ze als ‘goekoopste’ kandidaat was uitgekozen.
Een jaar later kreeg ze ook de leiding over de schimmelcollectie van het Centraal Bureau voor Schimmelcultures dat een paar jaar daarvoor was opgericht. Het bureau werd bij het laboratorium gevoegd en verhuisde in 1921 naar een grote villa in Baarn. In deze vermaarde fraaie Villa Java zou ze haar wetenschappelijk werk voortzetten en breidde ze de schimmelcollectie uit tot 11.000 soorten, de grootste ter wereld.
In 1930 werd Johanna Westerdijk ook buitengewoon hoogleraar aan de universiteit van Amsterdam. Onder haar leiding werd de schimmel gevonden die de sterfte bij de iep veroorzaakte. Daarom wordt in het Engels de iepziekte nog altijd Dutch elm disease genoemd.
Het onderhouden van een schimmelcollectie was geen sinecure, want schimmels konden nog niet geconserveerd worden met vriesdrogen. De schimmels moesten nog iedere drie maanden worden overgeënt. Maar er was veel internationale belangstelling voor de collectie en het wetenschappelijk onderzoek. Onder Johanna’s voortvarende directeurschap promoveerden meer dan 50 wetenschappers, waarvan de helft vrouwen.
Na de oorlog moet Westerdijk voor de zuiveringscommissie verschijnen omdat ze de pas ontdekte antibioticum penicilline aan de Duitsers zou hebben geleverd en ook een NSB’er in dienst had. Ze werd vrijgepleit en kon tot 1958 haar werkzaamheden als wetenschapper en directrice voortzetten, tot zij afscheid nam op 73-jarige leeftijd. Drie jaar later overleed ze in 1961 in Baarn.
Mannenbolwerk
Johanna Westerdijk was een bijzondere vrouw geweest met een apart karakter en sterke persoonlijkheid binnen het wetenschappelijke mannenbolwerk. Als kind al wilde ze een jongen zijn en vanaf haar tienertijd liet ze zich voortaan Hans noemen. Uit alles blijkt later dat ze een grote fysieke afkeer had van mannen en zich aangetrokken voelde tot vrouwen.
Ze rookte sigaren als een kerel en dronk bier als een student. Bij het carnaval verkleedde ze zich een keer als man met een grote snor. Toch durfde toen, en ook nu niet, niemand haar expliciet lesbisch te noemen, want het ging haar vooral ook om het spelen met gender-identiteiten.
‘Van een saai leven gaat zelfs een schimmel dood.’
In het laboratorium liet zij boven de deur van het laboratorium haar levensmotto beitelen:
‘Werken en feesten vormt schoone geesten’.
In 2012 verscheen een biografie over Johanna Westerdijk, Een beetje opstandigheid, geschreven door wetenschapshistorica Patricia Faasse (1964).
Op 10 februari 2017 was het precies honderd jaar geleden dat Westerdijk hoogleraar werd en luidde men een Johanna Westerdijkjaar in, met verschillende activiteiten, onder meer bij de Universiteit Utrecht.
