De kous op de kop krijgen

Als je kous op de kop krijgt, zit het je even niet mee. Je hebt te maken gekregen met een teleurstelling, iets is niet helemaal gelopen zoals je had gehoopt of je hebt nul op rekest gekregen en keert gedeprimeerd huiswaarts. Waar komt deze bekende uitdrukking eigenlijk vandaan?

Verschillende etymologen wijzen voor de herkomst van deze uitdrukking op een oudere andere variant, namelijk ‘Met de kous op het hoofd (of de kop) thuiskomen’. Volgens de bekende taalkundige Frederik August Stoett (1863-1936) werd deze zegswijze vroeger geregeld gebruikt door zeelieden.

Als zeevaarders na een lange reis met de ‘kous op de kop’ huiswaarts keerden, hield dat in dat de tocht hen weinig geluk en rijkdom had gebracht. De zeelieden waren vrijwel alles kwijtgeraakt en hadden niet eens meer een muts of hoed. Om de vrouw niet blootshoofds onder ogen te hoeven komen, trokken ze maar een kous over de kop…

Omdat dergelijke onfortuinlijke lieden geregeld bespot werden, is de kous uit de uitdrukking ook wel in verband gebracht met de narrenmuts, een hoofddeksel dat vroeger gedragen werd door professionele grappenmakers en daardoor symbool stond voor dwaasheid en spot.

De bekende predikant Carolus Tuinman (1659-1728) vermeldde de uitdrukking ook al. In zijn in 1726 verschenen boek Oorsprong en uytlegging van de dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden schrijft hij:

“Dit zegt men van ymand, die van eene vergeefsche reize berooit wederkeert, zo dat hy zich van zyn kous voor een muts moet bedienen, en baarvoets loopen op zyn moeders velkoussen, en vaders schoenen van menschenleer, die niet licht afgelegt en versleten worden, noch van mode veranderen. Deze zyn dan in staat om te zingen dat deuntje: Wilhelmus van Nassouwe: Het hair al door den hoed, den elboog door de mouwen. Zy komen dan hun moêr wel t’huis; en hebben zich wel uitgeslooft, als doolende Ridders van Sint Lazarus, of den bedelstaf. Een zeereize met verlies,noemen de Zeeuwen, een kous vaaren!

Takel

Voor de herkomst van de uitdrukking ‘de kous op de kop krijgen’ verwijst Frederik August Stoett tot slot nog naar een ijzeren ring in een takel, die men vroeger soms kennelijk ook aanduidde als ‘kous’. Als zo’n takel losschoot kon het gebeuren dat men deze zware kous letterlijk op de kop kreeg. De taalkundige wijst in dit verband op vergelijkbare uitdrukkingen, zoals de bout of de bijl op het hoofd krijgen.

Verder lezen: ‘Hé, Jan met de blauw gestreepte muts!’
Nul op het rekest krijgen
Met zijn ziel onder de arm lopen
Lijst met uitdrukkingen

Bronnen ▼

-https://www.dbnl.org/tekst/stoe002nede01_01/stoe002nede01_01_1284.php
-Nederlandse spreekwoorden spreuken en zegswijzen – K. ter Laan, p.184
-https://www.dbnl.org/tekst/tuin005oors01_01/tuin005oors01_01_0018.php?q=kous#hl1
-https://onzetaal.nl/schatkamer/lezen/uitdrukkingen/de-kous-op-de-kop-krijgen