Het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG) van de Radboud Universiteit presenteert vandaag het boek Kabinetsformaties 1977-2012. Op basis van onder meer nieuw archiefmateriaal, dagboeken en bijna vijftig interviews geeft het door Carla van Baalen en Alexander van Kessel geredigeerde boek inzicht in de laatste vijftien formaties.
Met het nieuwe boek, waaraan alle onderzoekers van het CPG meewerkten, maakt het CPG het onderzoek naar de geschiedenis van de naoorlogse formaties compleet, een specialisme van het CPG en de Nijmeegse universiteit.
Drie lessen van de laatste formatie
‘Elke formatie begint met de lessen van de vorige’, merkt Van Baalen op. Van Kessel:
‘De laatste formatie in 2012 ging erg snel. De onderhandelaars hadden weinig moeite gedaan hun achterbannen “mee te nemen”. Dat leverde vervolgens een opstand op in zowel de VVD (over de inkomensafhankelijke zorgpremie) als de PvdA (over de strafbaarstelling van illegaliteit). Bij een volgende formatie zullen ze daar beter op letten.’
Ook de relatie tot de Eerste Kamer zal meer aandacht krijgen, denken Van Baalen en Van Kessel.
‘Hoewel Rutte II de kabinetsperiode uiteindelijk zonder een meerderheid in de Eerste Kamer heeft volgemaakt, ligt het voor de hand dat er dit keer meer naar de krachtsverhoudingen in de Eerste Kamer wordt gekeken.’
Zonder Koning
De vorige formatie was ook de eerste zonder directe betrokkenheid van het staatshoofd, afgezien van de benoeming en beëdiging aan het einde. ‘Maar wellicht is het beter om deze keer de koning meer te informeren en bij het proces te betrekken’. Zoals in 2015 de commissie Bovend’Eert – waarvan Van Baalen en Van Kessel deel uitmaakten – de Tweede Kamer al adviseerde. Dat past beter bij de eeuwenoude traditie dat de Koning mag raadplegen, aanmoedigen en waarschuwen.
‘Bovendien is het niet zo gepast om koning Willem-Alexander aan het einde van de formatie op te bellen met de mededeling: Majesteit, wilt u deze mensen maar even benoemen, als je hem eerder niet hebt geïnformeerd over het proces naar dat moment toe.’
Andere tips voor een succesvolle formatie
‘Bij kabinetsformaties is er altijd een sterke spanning tussen openbaarheid en vertrouwelijkheid: formaties vinden plaats achter gesloten deuren.’
Als die vertrouwelijkheid geschonden wordt dan is een formatie ten dode opgeschreven. Klassiek voorbeeld is de formatie van 1977, toen Van Agt en Den Uyl nooit uit de verkiezingsmodus konden komen, en in de media doorgingen met campagne voeren. In 2003 droeg het voortdurende ‘lekken’ uit de onderhandelingen tussen CDA en PvdA in 2003 enorm bij aan de mislukking ervan.
Zetels tellen
Andere belangrijke zaken zijn goed kunnen ‘tellen’ zoals Van Baalen dat noemt:
‘Je moet als politicus de alternatieve opties voor een meerderheid in het oog houden.’
In 1977 hield de PvdA er onvoldoende rekening mee dat het CDA een alternatief had “over rechts”, met de VVD. Weliswaar slechts 77 zetels, maar ook dat is een meerderheid. In 1989 was de PvdA van Kok mede zo coöperatief, omdat het CDA ook weer dat alternatief met de VVD (76 zetels) had. Zeker in de komende formatie zou dit een belangrijk element kunnen zijn, nu er zoveel verschillende partijen in aanmerking komen om een coalitie te vormen.
Ook het behouden van initiatief is belangrijk, volgens Van Kessel. ‘Dat heeft de formatie van 1977 wel geleerd.’ Tijdens de formaties van 1994 (de PvdA van Kok) en 2010 (de VVD van Rutte) deden de grootste partijen hun uiterste best om het initiatief te behouden, ook toen aanvankelijke pogingen niet slaagden.
‘Je moet de concurrentie niet de ruimte geven.’
Voor ‘Kabinetsformaties 1977-2012’ werden ruim 50 mensen geïnterviewd: onderhandelaars, formateurs en informateurs. Ook werd er gebruik gemaakt van unieke nieuwe bronnen zoals de dagboeken van CDA-medewerker Joop van Rijswijk, CDA-dissident Kathleen Ferrier, D66-onderhandelaar Thom de Graaf en informateur Jan Vis.
Boek: Kabinetsformaties 1977-2012 – Carla van Baalen (red.)
Meer politieke geschiedenis
