Mahatma Gandhi en de ‘Satyagraha’ filosofie

Jurist en politicus Mahatma Gandhi groeide uit tot de grote leider van het Indiase volk. Hij zette zich als spiritueel leidsman onder meer in voor harmonie tussen hindoes en moslims, voor acceptatie van kastelozen als gelijkwaardige burgers en voor de positie van vrouwen. Tegelijkertijd zocht hij naar de essentie van het leven. In het onlangs verschenen boek Gandhi. Activist en spiritueel leider ligt de nadruk op Gandhi’s ontwikkeling van verlegen jongen tot politiek activist en spiritueel leider. Op Historiek plaatsen we een fragment over de geboorte van Ghandi’s bekendste filosofie, Satyagraha, en het principe van het geweldloze verzet.

1906 – De Black Act in Transvaal; de geboorte van Satyagraha

Nieuwe moeilijkheden doemden op, maar nu in Transvaal. Hier werd door de Britse overheid in augustus 1906 de Asiatic Law Amendment Ordinance opgesteld. Dit betekende dat elke Indiër – man, vrouw en kinderen vanaf acht jaar – zich zou moeten laten registreren en een vingerafdruk afgeven. Deze verordening gold om te beginnen voor de mensen die al in Transvaal woonden, maar ook de Indiërs die tijdens de Boerenoorlog Transvaal hadden verlaten, mochten onder de nieuwe verordening niet meer terugkeren naar hun huizen. Ook nieuwkomers uit India zouden niet meer worden toegelaten. Uit de Ordinance volgde ook de verplichting de ‘permit’ (het registratiebewijs) altijd bij zich te dragen en te tonen als ernaar gevraagd zou worden. Wie dat niet kon of weigerde te doen, riskeerde gevangenisstraf of zelfs deportatie uit Transvaal. Politieagenten hadden bovendien toestemming om ongevraagd privéhuizen binnen te gaan om de permits te controleren. Het karakter van deze verordening was duidelijk racistisch. Gandhi las er boven alles haat in tegen de Indiase gemeenschap.

De verordening was het voorlopige sluitstuk van allerlei discriminerende wetten en regels die al vanaf de jaren 1885 successievelijk waren ingevoerd. Een aantal voorbeelden: Indiërs mochten alleen wonen in toegewezen locaties aan de randen van steden, waar ze vaak in erbarmelijke omstandigheden leefden en gescheiden van de blanke Zuid-Afrikanen. Er gold voorts een verbod om in de blanke wijken op de trottoirs te lopen en Indiërs moesten gescheiden van Afrikanen reizen. De wetten en verordeningen waren door de jaren heen steeds strenger geworden. Onder de Indiërs ontstond nu de vrees dat zij uiteindelijk allemaal uit Transvaal zouden moeten vertrekken en misschien zelfs wel uit heel Zuid-Afrika. In de drie andere staten, Natal, Oranje-Vrijstaat en de Kaapprovincie, bestonden ook discriminerende wetten, maar in Transvaal waren ze het strengst.

Gandhi vond de concept-verordening onacceptabel en hij zond de overheid onmiddellijk een verzoek tot intrekking van deze voorgenomen Asiatic Law Amendment Ordinance, door de Indiërs de Black Act genoemd. Vervolgens riep hij de Indiërs bij elkaar om te overleggen, hetgeen op 11 september 1906 gebeurde in het Empire Theater in Johannesburg. De tribunes waren volgepakt met Indiërs én een groep Chinezen, voor wie de voorgenomen wet ook zou gelden. Na een aantal sprekers werd een viertal resoluties aan de aanwezigen voorgelegd. Natuurlijk was er de eis dat de voorgenomen Black Act zou worden ingetrokken. De belangrijkste resolutie was echter die, waarin werd vastgelegd dat men geen gehoor zou geven aan de Black Act als die toch zou worden geëffectueerd. Men zou consequent weigeren de registratieformulieren in te vullen en vingerafdrukken af te geven. Ook werd voorgesteld dat men alle gevolgen van de weigering en eventuele sancties ‘lijdzaam en zonder geweld’ zou ondergaan. Dus zonder protest. Vanwege het belang van dit verzet werd in plaats van een stemming bij meerderheid, nu van elke aanwezige persoonlijk gevraagd een gelofte af te leggen, waarin gezworen werd dat de Black Act niet zou worden erkend. Gandhi legde voorafgaand aan het afleggen van de gelofte uitgebreid uit wat dit verzet tegen de Black Act zou kunnen inhouden en vroeg aan alle aanwezigen bij zichzelf te rade te gaan of men het zou kunnen opbrengen om de consequenties te dragen. Hij wees ze op alle gevolgen zoals boetes, deportatie, gevangenisstraf met zelfs een risico op overlijden, dwangarbeid of confiscatie van land.

‘Het protest was begonnen als een sociaal-politiek protest, maar nu kreeg het ook een spirituele dimensie’

Toen het moment van het afleggen van de gelofte aanbrak, gebeurde er iets bijzonders. Een van de leiders van de beweging legde niet alleen de gelofte af, maar hij verklaarde zelfs plechtig dit ‘in naam van God’ te doen en hij adviseerde alle aanwezigen dit ook te doen. Gandhi leek zich onmiddellijk te realiseren wat het belang was van deze gelofte in naam van God. In zijn verslag schreef hij dat in de voorafgaande jaren vaak resoluties waren opgesteld en vervolgens plechtig aanvaard, maar nooit met de extra toevoeging ‘in naam van God’. Dat was nieuw. Daarom beklemtoonde hij in een speech dat een gelofte afgelegd ‘in naam van God’ voor eenieder een extra verantwoordelijkheid zou betekenen om zich te houden aan de gelofte die ze hadden afgelegd. Door op deze wijze elk individu de gelofte af te laten leggen werd het niet alleen een massaprotest, maar ook een individueel protest. En er was nog een belangrijke verschuiving. Het protest was begonnen als een sociaal-politiek protest ten behoeve van gelijke rechten, maar nu kreeg het ook een spirituele dimensie. Na diverse redevoeringen legden alle aanwezigen met opgeheven hand ‘in naam van God’ de gelofte af de Black Act niet te erkennen. Op die dag werd de beweging van burgerlijke ongehoorzaamheid geboren, die Gandhi eerst de ‘Beweging van Passieve Weerstand’ noemde, maar later – in 1908 – Satyagraha.

Satyagraha, de beweging van geweldloosheid

Het Sanskriet woord satya betekent ‘waarheid’ (‘truth’) en agraha ‘standvastigheid’. Letterlijk betekent Satyagraha ‘standvastig vasthouden aan de waarheid’. In Gandhi’s optiek was de waarheid identiek aan ‘het zelf’, het verborgen ‘goddelijke’ in de mens. Volgens hem impliceerde de waarheid ‘liefde’. Gandhi zag de waarheid, de liefde, als een innerlijke kracht in de mens, en geweldloosheid als het middel om deze kracht te ervaren en te activeren. Zoals hij schreef:

‘Satyagraha, dat wil zeggen de kracht die is geboren uit waarheid en liefde of geweldloosheid’.

Voor hem waren waarheid, liefde en geweldloosheid identiek.

Protestmars in Transvaal met Gandhi, 1913 (publiek domein / wiki)

Satyagraha werd een praktische methode om conflicten via de weg van geweldloosheid op te lossen. Het begrip ‘geweldloosheid’ is terug te vinden in alle Indische religies, maar Gandhi deed iets nieuws. Hij vond het middel niet alleen toepasbaar op het individu, maar ook op het sociaal-politieke domein. Dat was voor het eerst in de geschiedenis. Het bijzondere daarbij was dat de tegenstander niet als een ‘vijand’ werd gezien, maar als iemand die een gelijk belang heeft om het probleem op te lossen en dus eerder als een vriend benaderd moest worden. Gandhi’s uitgangspunt was dat:

‘wij geen vijanden hebben, maar vrienden die misleid zijn’.

Een conflict moest volgens hem daarom in gezamenlijkheid en aan de bron worden aangepakt, waarbij hij ervan uitging dat iedereen uiteindelijk op zoek is naar de waarheid, en dus naar ‘wat goed is voor iedereen’. Met veel geduld en de bereidheid om te lijden zou een conflict zonder het gebruik van geweld kunnen worden opgelost. De Gandhi-biograaf Mishra legt het nog eens duidelijk uit:

“Satyagraha was in essentie een bepaalde mentaliteit en een manier van leven, gebaseerd op een sterke wens om een juiste zaak (just cause) te verdedigen, en dingen die niet-juist zijn, verkeerd zijn, te corrigeren door middel van vrijwillig lijden, geduld, en actief gebruik van geweldloze middelen en middelen die op zichzelf juist zijn. Een Satyagrahi is bijvoorbeeld iemand die beter is in het “niet-meewerken” dan in het “staken”. In feite heeft een Satyagrahi een actiegerichte houding die zoekt naar de “waarheid” (truth) en die een geweldloos gevecht voert tegen “onwaarheid” (untruth). Het is een activering van de menselijke kracht tegenover een kracht van politieke en economische overheersing’.

In het westen is Satyagraha vooral bekend geworden vanwege de geweldloze acties van burgerlijke ongehoorzaamheid. Het is veel minder bekend dat Satyagraha veel verder ging dan geweldloze protestacties, maar feitelijk een bepaalde manier van leven inhield. In het hoofdstuk over India wordt dit verder uitgelegd.

In Zuid-Afrika was Satyagraha in de eerste plaats een beweging van geweldloos verzet. Gandhi veranderde de naam van Beweging van Passieve Weerstand in Satyagraha, omdat hij vond dat er bij het concept van Satyagraha als geweldloze verzetsbeweging geen sprake was van passiviteit in de zin van zwakheid, hulpeloosheid of lijdzaamheid. Het was juist een hele actieve beweging, omdat het een geweldige inspanning vergde om zonder geweld te handelen.

1907/1908 Acties van geweldloos verzet: eerste Satyagraha

Al vanaf zijn komst in Zuid-Afrika in 1893 had Gandhi erop aangestuurd dat de Indiërs als Britse onderdanen dezelfde rechten zouden verkrijgen als de andere (blanke) Britse Zuid-Afrikaanse burgers. Bovendien wilde hij dat de discriminerende en vernederende regels ongedaan zouden worden gemaakt. Daarnaast vond hij dat Indiërs, komend uit een land met een grote, eeuwenoude beschaving, respect verdienden. Feitelijk vond hij dat de Indiërs boven de inheemse – zwarte – bevolking stonden. Iets wat hem later dikwijls verweten is. Een zeker superioriteitsdenken in zijn Zuid-Afrikaanse tijd kan hem zeker verweten worden. Hij vond de werkhouding van de Indiërs beter dan die van de zwarte Afrikanen en in zijn ogen waren zij bovendien vies en ongeciviliseerd. Maar ook al is hij al die jaren steeds actief geweest voor de rechten van Indiërs en niet voor die van de zwarten, van racisme is mijns inziens niet werkelijk sprake. Het beste bewijs hiervoor zijn de ambulanceteams, die hij had opgericht ten behoeve van de verzorging van de zwarte gewonden ten tijde van de Boerenoorlog en de Zulu-opstand. Hij was bovendien zeer verontwaardigd over de Britse behandeling van de zwarten. De Britten weigerden immers de gewonde zwarten hulp te bieden (over racisme gesproken!). Daarnaast is het ook goed ons te realiseren dat Gandhi jong was, in een persoonlijk ontwikkelingsproces verkeerde en een reusachtige taak op zich had genomen met de inzet de positie van de Indiërs te verbeteren. Naar mijn mening en kijkend naar het onderwerp ‘racisme’ zoals daar in de huidige tijd naar gekeken wordt, is Gandhi hoogstens onbewust racisme te verwijten.

Gandhi met een aantal andere leiders van zijn beweging in Zuid-Afrika. (publiek domein/wiki)

Tot 1906 was zijn tactiek gesprekken te voeren en petities te sturen naar iedereen die het betrof en het versturen van evenzovele brieven om ‘zijn zaak’ te bepleiten. En vrijwel altijd benaderde hij gelijktijdig de pers. Met de voorgenomen invoering van de Black Act realiseerde hij zich dat dit alles niet geholpen had. Een andere methode werd nu noodzakelijk, want de Indiërs konden deze wet niet accepteren. De maat was vol. Gandhi was zich bewust van zijn enorme verantwoordelijkheid ten opzichte van de Indiase gemeenschap en de leidende rol die hem werd toegedicht. En het kan niet genoeg benadrukt worden, hij had te maken met een gevarieerde gemeenschap die bestond uit vele bevolkingsgroepen (hindoes, moslims, parsi’s, etc.) en uit kasten en kastelozen, uit geletterden en ongeletterden. Al deze Indiërs hadden hun wortels in de diverse deelstaten van moederland India, die op hun beurt ook weer cultureel verschillend waren. Ook had hij te maken met Indiërs die verschillende talen spraken en verschillende beroepen uitoefenden. Er waren arbeiders met een contract voor vijf jaar en de zelfstandige landarbeiders, maar ook winkeliers, straathandelaren en venters. Gandhi werd gezien als hun leider, maar wat een opgave waar hij voor stond! Het leiden van een massabeweging die zo pluriform van samenstelling was.

De bijeenkomst tegen de Black Act in het theater van Johannesburg was een belangrijke mijlpaal. Er was een massabeweging geboren. Een protestbeweging die beloofd had op strikt geweldloze wijze burgerlijk ongehoorzaam te zijn tegen een wet die ten diepste onrechtvaardig en verkeerd was. Als strategie koos Gandhi in eerste instantie voor de weg van de dialoog, zijn gebruikelijke methode. Na de bijeenkomst in het theater ging hij samen met zijn team van medewerkers gesprekken voeren met het Britse bestuur. Gelijktijdig gebruikte hij zijn weekblad Indian Opinion om zijn visie breed uit te dragen. De krant werd gelezen door zijn eigen achterban in heel Zuid-Afrika en ook door anderen die niet tot zijn achterban behoorden. Ook nu werd er veel over geschreven in de Zuid-Afrikaanse pers. De inhoud van de voorgenomen Black Act werd weergegeven en de vraag verwoord wat de wet zou betekenen voor de Aziaten in Zuid-Afrika. Er kwamen allerlei reacties van voor- en tegenstanders. Toen het Britse bestuur desondanks onvermurwbaar bleek, ging Gandhi met een kleine delegatie naar Londen in de hoop daar een verbod op effectuering van de wet voor elkaar te krijgen. Zuid-Afrika was toen nog een kroonkolonie en dit betekende dat de Britse koning toestemming zou moeten geven tot invoering van deze nieuwe wet. En Zijne Majesteit ging niet akkoord! Een winstpunt voor Gandhi en zijn delegatie. Maar al tijdens de terugkeer op de boot naar Zuid-Afrika vernam hij dat door middel van een truc de Black Act toch geëffectueerd zou mogen worden. De truc was dat de wet een andere naam kreeg en er werd één concessie gedaan. Vrouwen hoefden geen vingerafdruk af te geven. Toen gaf de koning alsnog toestemming.

~ Elisabeth Bax

Boek: Gandhi. Activist en spiritueel leider – Elisabeth Bax

Ook op Historiek:Mahatma Gandhi (1869-1948) – Icoon van geweldloos verzet