Margaretha van Oostenrijk – Landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden

In de Nederlandse geschiedschrijving heeft Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) nauwelijks aandacht gekregen, hoewel door haar bewind als regentes over het algemeen vrede en welvaart heersten in de Lage Landen. Een beknopte biografie door Irmtraud Gallhofer, auteur van een historische roman over de regentes.

Afkomst

Margaretha van Oostenrijk was de enige dochter van de Rooms-Duitse keizer Maximiliaan I en Maria van Bourgondië. Ze was amper twee jaar oud, toen haar moeder als gevolg van een jachtongeluk om het leven kwam.

De Vlamingen, vooral de Gentenaren, aanvaardden de vreemdeling Maximiliaan niet als regent en namen zijn kinderen Filip en Margaretha onder hun hoede. De hoofdreden was dat ze niet verder oorlog wilden voeren tegen Frankrijk vanwege het verlies van het hertogdom Bourgondië. Oorlogen kostten geld en bloed en de Vlamingen wilden vrede om handel te drijven. Eigenmachtig sloten ze een verdrag met Frankrijk, waarbij Margaretha de bruid van de tien jaar oudere kroonprins Karel werd. Met drie jaar werd ze aan Frankrijk uitgeleverd, met een forse bruidsschat aan land zoals het graafschap Bourgondië.

Anne van Beaujeu, de toenmalige regentes van Frankrijk en zuster van de minderjarige Karel, liet de bruid bij aankomst in het bijzijn van het hof uitkleden. Ze wilde zich vergewissen, dat de bruid geen lichamelijke gebreken had, want de natuur had Karel stiefmoederlijk bedeeld. Tot opluchting van de regentes bleek de jonge bruid geschikt te zijn voor het voortbrengen van gezonde nazaten.

Koningin van Frankrijk

Op driejarige leeftijd onderging Margaretha de huwelijksceremonie met de misvormde kroonprins. Toen een jaar later de doodzieke koning Lodewijk XI stierf werd het jeugdige paar in Reims gekroond.

Margaretha leefde toen in Amboise aan het hof van Anne de Beaujeu. Ze werd als toekomstige koningin behandeld en genoot een goede opleiding: literatuur, kunst en latijn. Bijna had ze haar land van herkomst vergeten, maar toen haalde de politieke werkelijkheid haar in. Maximiliaan had het nog zelfstandige Bretagne veroverd om Frankrijk in het nauw te drijven. Bovendien wilde hij de erfgename van Bretagne huwen. Maar koning Karel was sneller dan Maximiliaan. Hij heroverde Bretagne, ontbond zijn huwelijk met Margaretha en trouwde onmiddellijk met Anne van Bretagne. Margaretha werd als onderpand in een kasteel opgesloten tot de beide vorsten een vredesverdrag sloten. Na anderhalf jaar kwam ze vrij en werd ze naar de Lage Landen teruggestuurd.

Maximiliaans onderpand voor bondgenootschappen

Hoewel Margaretha in de geest van de Renaissance opgevoed was, waar de ideeën van de waarde van het aardse leven en de eigen persoonlijkheid ingang vonden, gehoorzaamde ze haar vader. Ze trouwde met Juan, de zoon en kroonprins van de katholieke koningen Isabella van Castilië en Ferdinand van Aragon. Zowel Maximiliaan als Ferdinand van Aragon heersten over gewesten in Italië. Gezamenlijk konden ze makkelijker tegen de aartsvijand Frankrijk optreden, die eveneens aanspraak maakte op deze gebieden.

Kroonprins Juan en Margaretha hadden een zeer goede relatie. Samen reisden ze duizenden kilometers te paard door Spanje om zich te laten inhuldigen. Na zes maanden huwelijk stierf Juan echter aan een longziekte en Margaretha kreeg een miskraam. Ze verbleef nog meer dan een jaar in Spanje vanwege onderhandelingen over haar weduwepensioen. De meeste tijd bracht ze door met koningin Isabella in het Alhambra, waar haar schoonmoeder haar het wereldgebeuren uitlegde. Toen ontdekte Margaretha haar interesse voor politiek.

Nauwelijks was ze teruggekeerd naar de Nederlanden, toen Maximiliaan haar uithuwelijkte aan de hertog van Savoyen. De Franse vijand zou hierdoor geen toegang meer hebben tot Italië over de Savoyse bergpassen. Het huwelijk met Philibert II van Savoyen was voor Margaretha de gelukkigste periode van haar leven. Terwijl Philibert de tijd aan jachten en toernooien besteedde, bestuurde ze het hertogdom. Na drie jaar huwelijk stierf Philibert na een kort ziekbed. Margaretha stortte in een diepe crisis. Nadat ze zich hersteld had begon ze aan de bouw van een herdenkingskerk in Brou.

Maximiliaan wilde haar nu aan koning Hendrik VII van Engeland uithuwelijken bij wie hij hoge schulden had. Dit vierde huwelijk weigerde Margaretha.

Toen haar broer Filip, de hertog van de Lage Landen, in 1506 onverwacht stierf, benoemde haar vader haar als voogdes van Filips kinderen. Ze zou Karel, de toekomstige hertog en latere keizer Karel V, tot heerser opvoeden. Maar Margaretha nam geen genoegen met slechts de voogdij en dwong bij Maximilian het regentschap over de Nederlanden af.

Regentes van de Nederlanden

De Lage Landen omvatten in deze tijd naast de zuidelijke gebieden van het huidige België, Zeeland, Holland en Overijssel. Friesland werd pas naderhand veroverd. Utrecht was min of meer een zelfstandig bisdom en het hertogdom Gelre eveneens. Gelre strekte zich uit over de Betuwe, de Veluwe tot grote delen van Limburg.

De Nederlanden bleken een wespennest voor de nieuwe regentes. Margaretha moest tussen de Frans- en Engelsgezinde facties door laveren. Tot de Engelsgezinden behoorden vooral de handeldrijvende en noordelijke patriciërs terwijl de Franstalige adel Fransgezind was. De Habsburgers streefden echter een alliantie met de Engelsen na. Daarnaast laaide bij voortduring de strijd met Gelre op. De hertog van Gelre, Karel van Egmond, een eerdere partijganger van Maximiliaan, was naar diens Franse vijand overgelopen. Met ondersteuning van de Fransen plunderde en verwoeste hij Brabantse en Hollandse steden gedurende decennia. In december 1508 bereikte Margaretha echter een vrede met de Fransen en een wapenstilstand met Gelre. Ze sloot eveneens een vrede tussen de paus, haar vader en de Franse koning, wat haar gezag als regentes vestigde.

In de volgende jaren probeerde ze haar krijgszuchtige vader te matigen. Dit lukte maar gedeeltelijk. In 1515 werd haar neef Karel met vijftien jaar hertog van de Lage Landen en Willem van Croy, heer van Chièvres, nam de regering over.

Margaretha’s muzenhof

Margaretha’s aftreden verliep niet zonder intriges. Terwijl ze wachtte weer als regentes ingezet te worden na het vertrek van Karel naar Spanje, wijdde ze zich aan de kunsten. In haar paleis in Mechelen, het hof van Savoyen, beschikte ze over een grote bibliotheek, die kostbare handschriften met miniaturen bevatte, zoals het getijdenboek van de hertog van Berry. Adriaan van Utrecht, de latere paus en Erasmus van Rotterdam bezochten haar diverse keren in haar paleis. Ook gaf ze Erasmus de opdracht een boek te schrijven voor Karel over de plichten van een christelijke vorst. Haar hofschilder was Bernhard van Orly. Maar ze bezat ook schilderijen van Bosch, zoals de verzoeking van de heilige Antonius.

De koop van de keizerskroon

Nauwelijks was Margaretha weer ingezet als regentes toen haar vader Maximiliaan I stierf. Nu moest ze voor Karel de keizerstitel verwerven. Net zoals bij de pauselijke conclaven werden de stemmen van de kiesmannen gekocht. Karels aartsrivaal, de Franse koning, trachtte de titel eveneens te verwerven. Daar de Habsburgers altijd in geldnood verkeerden deden ze een beroep op het bankhuis van de Fuggers. Deze verschaften de benodigde kredieten met als onderpand koper-, zilver- en goudmijnen in Spanje en de Nieuwe Wereld. Uiteindelijk werd Karel tot keizer gekozen.

Laatste jaren

Als dank gaf Karel Margaretha onbeperkte volmachten om te regeren. Haar regeringsstijl werd autoritairder. In dezelfde tijd breidde zich het protestantisme in de Lage Landen uit en inquisiteurs traden hier hardhandig tegen op. Margaretha zag in dat de brandstapels een groot gevaar opleverden voor de binnenlandse vrede. Zij deed wat in haar macht lag en verzocht de geestelijkheid het prediken slechts aan verdraagzame personen over te laten.

Verder concentreerde ze zich op de internationale politiek. Haar neef Karel V en de Franse koning voerden een uitputtingsoorlog in Italië vanwege de hegemonie in het avondland. In 1529 nam de moeder van de Franse koning het initiatief en samen sloten zij de zogenaamde „Damesvrede van Cambrai“, die enkele jaren rust bracht. Eind 1530 overleed Margaretha onverwacht aan wondkoorts. De graftombes van haar en Philibert II zijn in Brou nog te bewonderen.

~ Irmtraud Gallhofer
Auteur van Vom Spielball zur Spielerin. Das Leben der Tochter Maximilians I, een historische roman over het leven van Margaretha van Oostenrijk. Zie ook: margottochtermaximiliansi.weebly.com

Margaretha van Oostenrijk, van speelbal tot speler

Bronnen ▼