Molens zitten in het DNA van de Zaanstreek. Er hebben tenslotte sinds het einde van de zestiende eeuw ruim twaalfhonderd industriemolens langs de Zaan gestaan. De streek vormde met al die molens het eerste industriegebied van de wereld. Alle huidige Zaanse, grootschalige industrieën zoals Duyvis, Verkade, Honig, Lassie, Bruynzeel en Forbo komen voort uit de bedrijvigheid in die molens. Daarom is het niet gek dat juist in de Zaanstreek het ambacht van molenmaker zich sterk heeft ontwikkeld.
Over dit specialistische vak werd in al die eeuwen echter niets aan het papier toevertrouwd. Alle kennis werd mondeling overgedragen van man tot man, het vak leerde men in de praktijk. Het is nu voor het eerst dat de herinneringen van een oud-molenmaker in boekvorm zijn verschenen. Hij vertelt hierin hoe hij alle molenonderdelen met de hand maakte en zelfs de roeden handmatig in het wiekenkruis takelde.
Fotoboeken
Nico Maas (80) uit Zaandijk is niet alleen een begaafd molenmaker in ruste maar ook een geboren verteller. Zijn werkzaamheden aan molens in de Zaanstreek en daarbuiten heeft hij grotendeels fotografisch vastgelegd. Als hij zijn fotoboeken pakt, raakt hij niet meer uitgesproken. Prachtige verhalen doorspekt met anekdotes. Daardoor is het boek Maker van molens geen handboek molenmaken geworden maar een voor iedereen aantrekkelijk boek over leven en werken, molens en gebruiken in de Zaanstreek van de vorige eeuw.
Ambacht lijkt te verdwijnen
Met de opkomst van stoommachines raken de molens aan de Zaan in verval. Ze worden afgebroken of omgebouwd tot fabrieken. Het is weliswaar goedkoper om op windkracht te produceren dan op stoomkracht maar de capaciteit van stoommachines is veel groter dan die van windmolens. Bovendien is de productie met stoommachines verzekerd van continuïteit terwijl molens afhankelijk zijn van het weer. Geen wind, geen productie.
De molens verdwijnen in hoog tempo uit het landschap. Molenmakers hebben nauwelijks nog werk en het ambacht lijkt met de molens te verdwijnen. Totdat men begrijpt dat met de molens ook zeer kenmerkend erfgoed dreigt te verdwijnen. In 1925 wordt vereniging De Zaansche Molen opgericht, een initiatief van enkele Zaankanters om de nog resterende molens langs de Zaan van de ondergang te redden. De vereniging krijgt veel steun van de Zaanse bevolking maar kan niet verhinderen dat er toch nog enkele tientallen molens door sloop of brand verloren gaan.
Nog slechts één molenmakerij
Jaarlijks komen er miljoenen toeristen naar de Zaanse Schans (2,4 miljoen in 2017). De meesten van hen komen voor de molens en denken in een historisch decor te stappen dat er al eeuwen staat. Niets is minder waar. Halverwege de vorige eeuw staat er op deze plek geen enkele complete molen meer en is er in de Zaanstreek nog slechts één molenmakerij met weinig toekomstperspectief: molenmakerij Gebr. Husslage te Zaandijk. Hier treedt Nico Maas als jongen in dienst op het moment dat het tij voor de molenmakerij lijkt te keren.
Door de grote behoefte aan woonruimte na de Tweede Wereldoorlog maakt met name de gemeente Zaandam ambitieuze plannen voor nieuwe woonwijken. Hiervoor moeten wel verschillende molens en nog meer oude houten huizen wijken. Langzaam wordt de tijd rijp om deze voor de Zaanstreek zo kenmerkende bebouwing niet zonder meer te slopen maar te verplaatsen. Alle huidige molens op de Zaanse Schans zijn daarom verplaatste en/of ingrijpend gerestaureerde molens. Maar het zijn op één replica na wel allemaal rijksmonumenten.
Een kippenvrijer als berijder
Op deze plek heeft geuzenleider Diederik Sonoy in 1574 een schans opgeworpen om de strijd aan te kunnen gaan met de Spaanse troepen. Geholpen door de Zaanse bevolking weet Sonoy hier met zijn leger de Spanjaarden een gevoelige slag toe te brengen. Van de drieduizend man van Alva overleven slechts vijfenzeventig soldaten deze slag.
Bijna vier eeuwen later krijgt de plek, na de eerste overplaatsingen van houten panden, de naam de Zaanse Schans. Snuifmolen De Huisman is het eerste pand dat van Zaandam verhuist naar de Zaanse Schans. Dat wil zeggen dat alleen de bovenbouw van de molen wordt verplaatst. Langs de Zaan staat ter plekke het oude houten papierpakhuis De Haan waarvan een deel van het zadeldak wordt afgezaagd en waarop pardoes de bovenbouw van De Huisman wordt geplaatst.
Ondanks de goede bedoelingen ontbreekt het in 1955 nog aan de nodige zorgvuldigheid bij het herstel in oude luister. Bij wijze van verontschuldiging wordt op de uit twee verschillende panden samengestelde molen een bord geplaatst met de tekst:
Hier kreeg een kippenvrijer een Huisman tot berijder.
Gebeurtenis van de eeuw
Na De Huisman volgen snel andere overplaatsingen van molens of delen daarvan naar de Zaanse Schans. In 1960 wordt het achtkant van verfmolen De Duinjager uit Oost-Zaandam bovenop de schuur van oliemolen De Kat op de Schans gezet. Deze samengestelde molen, die verder gaat onder de naam De Kat, wordt aanvankelijk gebruikt voor het builen (zeven) van zaagsel om daarna toch weer verder te gaan als verfmolen. In 1961 breken de molenmakers paltrok zaagmolen De Gekroonde Poelenburg af in Oost-Zaandam om deze weer op te bouwen op de Zaanse Schans. Hier zaagt de molen in 1963 weer boomstammen tot planken en balken.
Het grootste project volgt echter in 1968 met de overplaatsing van oliemolen De Zoeker. Deze wordt niet plank voor plank afgebroken maar in grote delen vanuit West-Zaandijk naar de Zaanse Schans vervoerd. Daarvoor moeten wel eerst enkele hindernissen worden genomen. In de eerste plaats moeten er grote diepladers bij de molen kunnen komen. Daarvoor wordt in het drassige land rond De Zoeker een tijdelijke weg van zand met rijplaten aangelegd. Vervolgens moet het achtkant en de kap van de molen over de spoorlijn Amsterdam – Alkmaar worden getild. Daarvoor moet de elektriciteit vele uren van de bovenleiding worden gehaald. Er wordt besloten om dat in de nacht van 2 op 3 augustus te doen. Duizenden mensen verzamelen zich in Zaandijk om dit spectaculaire transport te zien en ook de complete Nederlandse pers, radio, tv en het bioscoopjournaal zijn aanwezig om rechtstreeks verslag te doen. Voor de Zaanstreek is dit de gebeurtenis van de eeuw.
Groot publiek
Als de gebroeders Husslage hun molenmakerij verkopen aan een van hun knechten gaat het plezier in het werk er voor Nico Maas vanaf door het slechte management. Na het faillissement van het voortgezette bedrijf besluit hij om samen met zijn maat Gerrit Smit zelf een molenmakerij te beginnen onder de naam Molenmakerij Saendijck. Na tal van restauratie- en onderhoudsklussen door Saendijck, binnen en buiten de Zaanstreek – waaronder aan zaagmolen Mijn Genoegen in het Openluchtmuseum in Arnhem, waar zij steeds werken voor een groot publiek aan nieuwsgierige toeschouwers – volgt in 1979 de voltooiing van de herbouw van oliemolen De Bonte Hen op de Zaans Schans. Dit grote werk, dat Maas en Smit al in 1974 begonnen in dienst van hun oud-collega, heeft jaren stil gelegen vanwege het faillissement.
Molenmakerij Saendijck maakt nu het ‘gaande werk’ in De Bonte Hen zodat deze weer kan produceren. Alle onderdelen maken zij in de schuur van de molen. Zoals de heien en stampers van het oliewerk, de reeën die het heiwerk op zijn plaats houden, de schuringen tussen de heien en de stampers en de schortkneppels om de heien en stampers omhoog te halen.
Getroffen door een vuurpijl
Als het oliewerk in De Bonte Hen is geïnstalleerd en er proefgedraaid kan worden, zijn Maas en Smit toch weer nerveus. Ze liggen op hun knieën onder het oliewerk om te kijken of er daadwerkelijk olie uitstroomt. Eerst gebeurt er niets want het nieuwe hout absorbeert een heleboel olie en dat weten de mannen. Maar als de olie uiteindelijk begint te stromen zijn de molenmakers toch opgelucht.
De tachtigjarige Maas woont nog steeds in Zaandijk en fietst regelmatig over de Julianabrug naar de voetbalvereniging waar hij vrijwilliger is. Vanaf de brug heeft hij een prachtig uitzicht op het molenpanorama van de Zaanse Schans dat hij grotendeels met eigen handen heeft gebouwd. Een gevoel van trots kan hij dan niet onderdrukken.
Auteur van het boek: Maker van molens
Lees ook: Charles Labouchere (1880-1966) – Nederlandse eerste grote springruiter
