Langzaam, als een breed uitwaaierende symfonie van Gustav Mahler, ontvouwt zich de geschiedenis van de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland (NSB), zoals beschreven door Edwin Klijn en Robin te Slaa. In 2009 verscheen het 939 pagina’s tellende eerste deel (1931-1935) van hun Magnum Opus en nu verschijnt deel twee met een omvang van 999 pagina’s. Over de verschijningsdatum van het derde en laatste deel laten de auteurs zich ‘liever niet meer al te expliciet uit.’ Hopelijk duurt het niet lang voor dit derde deel zal verschijnen, want dit tweede deel smaakt naar meer.
Omdat de NSB van het begin af aan een idealistische beweging was die naar een totale hervorming streefde van politiek en samenleving, was er na al deze verboden voor haar geen weg terug. ‘Een ideaal verplicht!’ schreef de nationaalsocialist George Kettmann nog in 1949. Met de weg naar aanpassing afgesloten, restte de NSB niets anders dan in steeds extremer tempo door te marcheren.
Extremisering
In het tweede deel van de geschiedenis van de NSB, dat de jaren 1936-1940 behandelt, stellen de auteurs deze geleidelijke maar onmiskenbare extremisering van de NSB en haar leden centraal. Op twee gebieden werd die het duidelijkst, zo tonen Klijn en Te Slaa aan: het antisemitisme en de omarming van het Duitse racistische concept van Blut-und-Boden.
De ontwikkelingsgang van een gematigde en op het Italiaanse fascisme gestoelde partij naar een volbloed antisemitische Nederlandse nazipartij leidde binnen de NSB tot een scheiding der geesten. Mussert en de zijnen wensten via de legale weg aan de macht te komen, terwijl een grote factie van de NSB, geleid door Rost van Tonningen, het gebruik van geweld niet schuwde. De spanningen die deze strijd opriep worden indringend weergegeven.
Wat in vroegere publicaties nog niet eerder zó krachtig werd neergezet, is Musserts vurige wens om onder Duitse leiding de regeringsmacht in Nederland in handen te krijgen. Loe de Jong verhaalde reeds in 1969 van Musserts verlangen om verregaand met Hitler-Duitsland te collaboreren, maar Klijn en Te Slaa maken nu voor het eerst duidelijk hoe Mussert tot dat standpunt was gekomen. Ook plaatsen zij diens handelen in de richtingenstrijd die zich binnen de NSB afgespeeld heeft.
Klijn en Te Slaa hebben met dit tweede deel een duidelijk beeld geschetst van de weg die de NSB onder Mussert had ingeslagen in de tweede helft van de jaren dertig van de vorige eeuw. Gebaseerd op indrukwekkend archiefonderzoek wordt nauwgezet, stap voor stap, inzichtelijk gemaakt wat de NSB wenste te bereiken, hoe de buitenwereld daarop reageerde en welke rol de partij speelde in het internationale nationaalsocialistische krachtenveld.
Zeer gedetailleerd
De wens van de auteurs om volledig te zijn, heeft echter als bijverschijnsel dat de detaillering van het verhaal overdadig wordt. Zo had, om een voorbeeld te noemen, de zeer uitgebreide bespreking van de voorgenomen grondwetswijziging in 1937 wel wat minder gedetailleerd gekund, net zoals het gebruik van bestaande literatuur kritischer aandacht had verdiend. Ook hierbij een voorbeeld. In mijn ogen doet het gewrongen aan om de dissertatie uit 1956 van Ivo Schöffer, Het nationaal-socialistische beeld van de geschiedenis der Nederlanden, op dezelfde hoogte te zien geplaatst als de studie The Lure of Fascism in Western Europe uit 2009 door Dietrich Orlow. Het eerste boek is een standaardwerk, het tweede zit vol fouten.
Tot slot doe ik beide auteurs een idee aan de hand. Misschien kunnen zij nadat over enkele jaren de drie voorziene delen zijn verschenen, daaruit een samenvattend en handzaam boekwerk van zo’n 300 pagina’s samenstellen. Want hoe doorwrocht ook, 3000 pagina’s voor één politieke partij is teveel van het goede.
Boek: De NSB – Deel 2: Twee werelden botsen, 1936-1940
Ook interessant: NSB (Nationaal-Socialistische Beweging) – Geschiedenis
Bekijk dit boek bij:
