Gedegen overzichtswerk over achtergronden fascisme

In 2017 publiceerde Robin te Slaa Wat is fascisme?, waarin hij inzicht trachtte te verschaffen in de achtergronden van de ideologie die verantwoordelijk was voor vrijwel alle rampspoed die over de mensheid van de twintigste eeuw werd uitgestort. Vijf jaar later verschijnt Fascisme, oorsprong en ideologie, een herziene en uitgebreide herdruk ervan.

Ook deze herziene versie van zijn overzichtswerk bevat voor de geïnteresseerde lezer voldoende stof tot nadenken. Waar komt het fascisme vandaan? Wat beoogden de leiders van deze beweging? Hoe gingen ze te werk? Al deze vragen (en nog veel meer) stelt en beantwoordt Te Slaa. Het boek bevat geen nieuwe inzichten, gebaseerd als het is op literatuuronderzoek, niet op nieuw eigen (archief)onderzoek. Dat is niet bezwaarlijk, want Te Slaa geeft voor de Nederlandse lezer een gedegen overzicht. Het is goed dat dit, voor het algemene publiek geschreven werk, verschenen is.

Erfenis

In zijn slotzin stelt Te Slaa dat de erfenis van het fascisme wordt gevormd door de miljoenen doden die het fascisme op zijn geweten heeft. Te Slaa doet er goed aan de negatieve kanten van het fascisme te benadrukken, maar hij ziet over het hoofd dat er méér is: zo zijn onder meer de kinderbijslag en de SER overblijfselen van fascisme en nationaalsocialisme. Uiteraard weegt het ene niet op tegen het andere, maar Te Slaa’s aanpak is mij te eenzijdig – een invalshoek die ook blijkt uit de afwezigheid van de bespreking van de culturele en artistieke aspecten van het fascisme. Onder meer literatuur, beeldhouwkunst en architectuur werden niet alleen beïnvloed door de politiek, maar werden ook als propagandistisch instrument ingezet door Mussolini en Hitler. Niet voor niets was Libro e moschetto, fascista perfetto (‘boek en geweer maken de perfecte fascist’) een veel gebruikte slogan in het fascistische Italië.

Het eind van de Tweede Wereldoorlog in 1945 leek ook het einde in te luiden van het fascisme en zijn racistische broertje; het nationaalsocialisme. In de academische wereld werd sindsdien hard gewerkt aan een sluitende definitie van wat fascisme nu ‘eigenlijk’ was, culminerend in de invloedrijke studies van de Engelse historicus Roger Griffin. In de samenleving en de naoorlogse politiek waren fascisme en nationaalsocialisme verdwenen. Dat veranderde allemaal met de opkomst van extreem-rechts, tegen het eind van de twintigste eeuw.

Mij dunkt dat de aandacht voor het fascisme groeiend is. Laatstelijk verschenen twee nieuwe biografieën van Mussolini, over wie tegenwoordig negatiever wordt geschreven dan eerder het geval was. Het is vast geen toeval dat deze relatief nieuwe negatieve portrettering van Mussolini en zijn fascisme wordt ingeven door de al dan niet vermeende opkomst van nieuw, eigentijds fascisme.

Actualiteit

Voor mij is het overigens de vraag in hoeverre deze ontwikkeling iets te maken heeft met het historische fascisme. Voor Te Slaa is deze vraag niet relevant: in een post scriptum besteedt hij vijftien pagina’s lang aandacht aan Thierry Baudet en diens Forum voor Democratie. Het valt te prijzen dat Te Slaa van mening is dat historici zich in het publieke debat dienen te mengen, maar de manier waarop hij dat in praktijk brengt, zorgt ervoor dat zijn boek uit het lood hangt. Een historisch overzicht willen geven is één ding, waarschuwen voor de opvattingen van een hedendaags politicus is een wezenlijk ander ding.