Peter de Grote: moderniseerder en molesteerder

Peter de Grote (1672-1725) staat bekend als een hervormingsgezind tsaar die de poorten van Rusland open gooide voor westerse invloeden. Hij was de eerste Russische tsaar die, in de jaren 1697 en 1698, officieel het buitenland bezocht. Met de opgedane kennis in onder meer de Nederlandse Republiek en Engeland wist hij Rusland in meerdere opzichten te moderniseren. Peter was een bevlogen moderniseerder, zoals het adjectief ‘De Grote’ aangeeft, maar ook een sinistere sadist die graag het leven molesteerde van mensen die hem dwars zaten.

Brandweerspuit en boegspriet

In augustus 1697 kwam Peter, op zoek naar nieuwe kennis en bondgenoten tegen de Ottomanen, in de Republiek aan. In de huidige Randstad leerde de Romanov-tsaar veel over de formidabele Hollandse scheepsbouw. Tevens maakte hij kennis met de brandspuit van uitvinder Jan van der Heyden (1637-1712). Toen Peter in 1698 Rusland terugkeerde, maakte hij dankbaar gebruik van de kennis die hij in de Nederlanden en enkele andere Europese landen had opgedaan.

Peter liet talloze Nederlandse, Franse, Duitse, Engelse wetenschappelijke boeken in het Russisch vertalen. In zijn thuisland introduceerde hij brandweerspuiten en Europese kledij, liet hij de landkaarten verbeteren en voerde hij in de scheepvaart allerlei moderniseringen door. Peter zette ook een Zeevaartschool en Navigatieacademie op. En hij stelde een lesprogramma Nederlands op, zodat de Russen die taal konden leren. Veel Nederlandse scheepstermen zijn hierdoor in de Russische taal terechtgekomen, zoals boegspriet, achtersteven, stuurman, matroos, konvooi, anker en storm.

Traag gerechtelijk proces

In de Republiek had Peter ook veel geleerd over allerlei gereedschappen, zoals de bijl. Deze zou Peter nog goed van pas komen bij het executeren van politieke tegenstanders. In Amsterdam woonde Peter verscheidene publieke terechtstellingen bij, en wat hij niet zou vergeten was het feit dat openbare executies een enorm afschrikkend effect op de omstanders hebben. Peter zou deze lessen – ‘gebruik ook eens een bijl’ en ‘zorg dat veel mensen zien hoe je het kwaad straft’ – korte tijd later in Rusland in de praktijk brengen.

Toen Peter in Amsterdam was, woonde hij – naast anatomische lessen – meermalen een gerechtelijk proces bij. De tsaar vroeg de autoriteiten hem te informeren als er een executie op de agenda stond. Toen er twee personen ter dood veroordeeld leken te worden wilde hij graag aanwezig zijn, alleen vond de tsaar het gerechtelijk proces te lang duren. Peter was bang dat hij voor de voltrekking van het doodsvonnis alweer in Rusland zou zijn. Dus stelde hij voor, zo schreef John Barrow, om twee personen uit zijn hofhouding – die onderling een conflict hadden en in de gevangenis zaten – te executeren. ‘Ik heb toch genoeg dienaren’, zou Peter gezegd hebben. De Nederlandse autoriteiten gaven aan dat ze dit niet konden doen, maar de twee wel konden verbannen. Een van beide hofdienaren zonden ze naar Batavia, de andere naar Suriname.

Veertien martelkamers

Naar verluidt broeide er in zijn thuisland een opstand tegen Peters regime, waardoor hij vervroegd naar Rusland moest terugkeren. Peter bracht meteen de executiemethoden in gebruik die hij in de Republiek had bestudeerd. In twee rondes liet hij tussen oktober 1698 en februari 1699 maar liefst 1150 potentiële rebellen – de Streltsy – terechtstellen.

Veel ongelukkigen werden hevig gemarteld: hun ruggen werden met leren zwepen opengeslagen en/of de beulen roosterden de arme kerels boven vuur. Peter de Grote gebruikte veertien afzonderlijke martelkamers en was zelf zo nu en dan bij de verhoren aanwezig. Ook hanteerde hij zelf soms de hakbijl, naar het idee dat hij in de Republiek had bedacht. Eveneens naar Nederlandse inspiratie vonden de executies publiekelijk plaats op straten en op pleinen. Na de terechtstellingen gingen Peter en zijn mannen luidruchtig drinken, eten en feestvieren.

Meteen na deze executieronde begon tsaar Peter met het doorvoeren van hervormingen. Een ander belangrijk wapenfeit was dat Peter van het Russisch tsarenrijk een keizerrijk maakte, met hemzelf als eerste ‘keizer’. Dit Romanov-rijk bleef bestaan totdat de Russische Revolutie van 1917 daaraan een einde maakte.

Hoofd in pot alcohol

Richting eigen familieleden was Peter de Grote evenzeer meedogenloos. Zijn zus Sophia liet hij in 1689 opsluiten in een klooster om haar politiek de pas af te snijden. In 1698 deed hij hetzelfde met zijn (eerste) vrouw Eudoxia Lapoechina, omdat echtscheidingen in die tijd bij wet verboden waren. Dit was de beste manier om van zijn vrouw af te komen.

In april 1718 was Peters zoon Aleksej aan de beurt. Hij had bekend dat hij in een gesprek met zijn minnares had gezegd dat hij zijn vader dood wenste. Zijn vader was meedogenloos en liet hem ter dood veroordelen. Aleksej stierf in juni van dat jaar, nog voor de terechtstelling, aan de verwondingen die hij opliep van een reeks zweepslagen.

In november 1724 liet Peter de Grote de minnaar van zijn tweede vrouw Catherina, de Duitse kamerheer Willem Mons, onthoofden. Hij dwong zijn vrouw de rest van hun huwelijk – dat, gelukkig voor Catherina, nog maar een paar maanden duurde want begin 1725 stierf Peter – het hoofd in een pot alcohol naast haar bed te zetten. Opmerkelijk is dat Peter zelf ook een Duitse minnares had, namelijk de zus van Willem, Anna Mons. Hun andere zus, Matrena Balk-Mons, werd tegelijk met haar broer Willem veroordeeld vanwege verduistering, zij kreeg 11 zweepslagen en werd verbannen naar Siberië.

Mislukte laatste woorden

Peter de Grote kreeg bij zijn twee vrouwen in totaal vijftien kinderen, van wie er bij zijn sterven nog elf in leven waren. Toch slaagde hij er niet in om zijn troonopvolging goed te regelen. Zittend aan een tafel, terwijl hij zijn testament opschreef, pende hij – aldus zijn biograaf Peter Massie – als laatste deze woorden neer: ‘Ik laat alle macht na aan…’ Daarna gleed Peter weg in een coma waaruit hij niet meer ontwaakte. Hij stierf op 28 januari aan gangreen (het gevolg van een reddingsoperatie in ijskoud water waar hij in november 1724 bij betrokken was),dezelfde ziekte waaraan ook beroemdheden als de Franse koning Lodewijk XIV (1638-1715) en de Joegoslavische president Josip Tito (1892-1980) overleden.