Dark
Light

Pompen of verzuipen

Herkomst van de uitdrukking
Auteur:
1 minuut leestijd
Het Rasphuis in 1662. Uit: Melchior Fokkens, 'Beschrijvinge der wijdt-vermaarde Koop-stadt Amstelredam'
Het Rasphuis in 1662. Uit: Melchior Fokkens, 'Beschrijvinge der wijdt-vermaarde Koop-stadt Amstelredam'

De uitdrukking ‘Pompen of verzuipen’ betekent: erop of eronder. Veel mensen denken dat ‘pompen of verzuipen’ uit de scheepvaart komt. Maar is dat wel zo? Volgens sommigen niet. De frase zou wel eens ontstaan kunnen zijn in het Amsterdamse rasphuis.

Op de vroegere houten (zeil)schepen moesten je in stormachtig weer water uit de boot pompen om niet te zinken. Pompen of verzuipen dus. Een oud Amsterdams verhaal – hoewel onbewezen en vermoedelijk een mythe – duidt op het rasphuis als oorsprong van ‘pompen of verzuipen’…

Rasphuis: pompen of verzuipen

Het rasphuis was van de zestiende tot begin negentiende eeuw een tuchthuis voor mannen, een soort heropvoedingsinstituut. Veroordeelde mannelijke misdadigers, maar ook bedelaars, landlopers of werklozen – vrouwen gingen naar het Spinhuis – raspten daar rood brazielhout tot poeder. Dat rode poeder werd gebruikt voor verf.

Een verhaal dat in het Amsterdamse Rasphuis (1595-1815) de ronde deed, was dat er een kelder onder het rasphuis zat die men langzaam vol met water liet lopen. Als je de regels overtrad, werd je in die kelder gestopt. Met een handpomp, dat wel. Je mocht dan kiezen: pompen of verzuipen. Zeer waarschijnlijk was dit een mythe, maar het maakte de gevangenen in elk geval doodsbang. Ze pasten wel op dat ze geen gekke dingen deden als ze in het rasphuis zaten.

Te land, ter zee en in de lucht

Ter land ter zee en in de lucht - Pompen of Verzuipen (Still YouTube)
Ter land ter zee en in de lucht – Pompen of Verzuipen (Still YouTube)
In het tv-programma Te land, ter zee en in de lucht kwam in 2001, 2002, 2003 het onderdeel ‘Pompen of verzuipen’ voor. Hierbij hoefden de deelnemers overigens geen hout te raspen of een kelder leeg te pompen. Het doel was om met een bouwpakket plus verf in drie uur tijd zelf een bootje in elkaar te zetten en daarna een bepaald traject af te leggen.

Ontdek nog meer historische uitdrukkingen, scheldwoorden en gezegden
Boekenrubriek: Taalgeschiedenis

Bronnen

Boeken
-Paul van Dellen, Misdaad en straf in Nederland (Assen: Van Gorcum, 1987) 99.
-Geert Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam: Atlas, 2012 [1994]) 180.

Internet

Hip & Happening in het 17e-eeuwse Amsterdam

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 50.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×