Religie bij de Etrusken en haar directe invloed op de Romeinse religie

---

Herkomst, relaties met andere grootmachten en twee bekende teksten

De Etruskische samenleving spreekt al meer dan 2000 jaar tot de verbeelding doordat er zo weinig concreet over bekend is. De bronnen komen van archeologische opgravingen, maar ook de overleveringen van de Griekse en Romeinse auteurs zijn van groot belang. Zo schreven Herodotus, Dionysius van Halicarnassus en Livius al over de Etrusken. Niet alleen geschiedschrijvers toonden deze interesse, maar ook dichters als Vergilius en Ovidius.

De herkomst van de Etrusken is een kwestie die historici reeds sinds de oudheid bezighoudt. Dat ze geen Indo-Europees volk zijn, is zeker; maar waar de Etrusken dan wel vandaan komen, bleef lange tijd het voorwerp van discussie. Dionysius van Halicarnassus betoogde dat ze een autochtoon volk waren, hedendaags onderzoek naar archeologie en linguïstiek beaamt deze these.

Griekse invloed

Etrurië kende een grote invloed vanuit Griekenland. Samen met Carthago vormden zij de drie grootmachten die de Middellandse Zee beheersten tot de opkomst van de Romeinen. De gouden plaatjes uit Pyrgi zijn hier getuige van. De inscripties op deze plaatjes zijn geschreven in het Etruskisch en een Mediterraans dialect van het Fenicisch en wijzen op handelsrelaties tussen Carthago en Etrurië.

Een andere bekende tekst, en overigens de langst bewaarde Etruskische tekst, is het heilig linnen boek dat werd overgeleverd in de windsels van de mummie van Zagreb. In dit boek staan voorschriften uitgeschreven die elke dag moesten worden uitgevoerd, gebeden, godsnamen en namen van dagen. Het linnen gebruikt voor het mummificeringsproces van deze mummie bestond uit gerecycleerde lappen linnen die vanuit Etrurië in Alexandrië terecht waren gekomen. De mummie werd verkocht en ligt sinds 1867 in Zagreb, de hoofdstad van Kroatië.

Ten slotte is de zogenaamde lever van Piacenza van bijzonder groot belang voor de studie van de Etruskische religie. Het gaat om een bronzen model van een schapenlever die werd gebruikt door de haruspices om voortekens van de goden te interpreteren. Meer uitleg over de precieze methode voor het interpreteren van de lever komt aan bod in de podcast.

De Etruskische religie

De Etrusken waren een zeer religieus volk. Hun religie is moeilijk ‘primitief’ te noemen, aangezien ze een reeks boeken aanhingen met religieuze autoriteit. Bovendien moesten de priesters een lange studie volgen om zich te onderleggen in deze boeken. Ze waren veel bezig met het lot en het achterhalen van de wil van de goden; om die te interpreteren kenden ze verschillende gebruiken. De haruspicina, meer concreet auspicium (later werden deze twee termen gebruikt als synoniemen) verliep als volgt: de priester interpreteerde onder andere de vlucht van de vogels na eerst een stuk in de hemel te hebben afgebakend met zijn staf. De Etrusken deelden de hemel op in zestien delen, hetzelfde deden ze met de lever. Elk deel werd toegeschreven aan een god, op die manier wist de priester welke god de boodschap had gezonden. Met deze methode werd ook de bliksem geïnterpreteerd; de priester keek uit welk deel van de hemel de bliksem was gekomen en waar die was neergekomen. De leer van de interpretatie van donder en bliksem heet brontoscopie.

Een aantal Etruskische goden was sterk beïnvloed door het Griekse pantheon. Zo was Hercules een zeer oude god die bij de Grieken werd vereerd als Heracles, bij de Etrusken als Hercle en bij de Romeinen als Hercules. Apollo werd overgenomen en Apulu of Aplu genoemd.

Over het geloof in het hiernamaals heerste eensgezindheid; voor de Etrusken was het duidelijk wat er zou gebeuren na de dood. De overledene maakte een reis en betrad het hiernamaals via een poort. Tijdens deze reis werd hij vergezeld door de god Charun en diens vrouwelijke tegenhanger Vanth. Deze goden waren chtonische goden; goden van de onderwereld.

Invloed op Rome

De Etrusken kenden een wederzijdse invloed op Rome; het Etruskisch en het Latijn beïnvloedden elkaar, maar ook op religieus vlak namen beide volkeren aspecten van elkaar over. Zo gebeurde de stichting van Rome volgens Etruskische rituelen en kunnen de Etruskische libri fatales worden gezien als voorlopers van de Sibyllijnse boeken. Hierover wijdt de podcast meer uit.

De Romeinen bleven zich tot de opkomst van het christendom beroepen op de haruspicinae disciplina waarbij wondertekens werden geïnterpreteerd. Een voorbeeld is Ex tripudiis. Hierbij strooide de augur graan uit voor heilige kippen. Indien zij zo gulzig aten dat het graan uit hun bek viel, was dat een goed voorteken; als ze niet aten een slecht voorteken. Leenwoorden als caeremonia tonen aan dat de Romeinen ook religieuze gebruiken als ceremonies overnamen van de Etrusken.

Over verdere invloeden wijdt dit niet artikel niet uit, maar hiervoor verwijs ik graag naar de podcast, die in dit deel onder andere de Etruskische en Romeinse kalender behandelt.

~ Leen Bokken

Boek: The Cities and Cemeteries of Etruria

Literatuurlijst artikel en podcast