Slag om Narva (Estland, 1944)

Niet ver van Narva, in de Blauwe Bergen, op de Grenadiershöhe staat een hoog kruis. Het herinnert aan de Slag om Narva, een van de zwaarste veldslagen van de Tweede Wereldoorlog. In februari 1944 openden de Russen de aanval. In september waren ze er nog niet in geslaagd om de Duitse linies te doorbreken. De verliezen aan beide kanten waren enorm. Aan Russische kant lopen de schattingen op tot 150.000 gesneuvelden.

Wie anno 2017 door Narva rijdt kan nog steeds de gevolgen zien. Niets is er over van deze stad in het uiterste noordoosten van Estland aan de grens met Rusland, ruim 100 kilometer van Sint Petersburg. Niets dat herinnert aan een vooroorlogs verleden. Geen historisch centrum, maar rij na rij eentonig saaie flatgebouwen, socialistische utiliteitsbouw met hier en daar een kleine supermarkt.

Voor de verdedigers van de vesting Narva moet het bestaan een hel zijn geweest. Onophoudelijke bombardementen en artilleriebeschietingen, gevolgd door massale aanvallen op hun stellingen. Naar menselijke berekening kon er in Narva geen Duitser meer leven, schreef een soldaat van het Rode Leger. Uiteindelijk viel Narva. De Duitsers trokken zich terug en betrokken een nieuwe stelling, de zogenaamde “Tannenberg-Stellung”, ten westen van Narva in de Blauwe Bergen.

De brigade Nederland

Aan Duitse kant vocht bij Narva ook de brigade Nederland. Deze bestond uit Nederlandse vrijwilligers, Waffen-SS’ers, de Oostfrontstrijders. Opportunisten, avonturiers, maar ook Nederlanders die zich om ideologische redenen aangemeld hadden om deel te nemen aan de “kruistocht tegen het rode gevaar”. Onwetend wat hen te wachten stond.

Ik heb tot dusver niet kunnen achterhalen hoe hoog het percentage gevallenen is geweest aan Nederlandse kant. Maar de verliezen moeten buitengewoon groot zijn geweest. Van januari tot april 1944 sneuvelden bij Narva duizenden verdedigers van de stad. En bij het opgeven van Narva en de terugtrekking naar de Tannenbergstelling ging 1 van de 2 infanterieregimenten bijna volledig verloren.

SS-Brigadeführer Jürgen Wagner liet zich als volgt over de Nederlanders uit:

“Soldaten, strijdend voor een ideaal en voor een wereldbeschouwing. Strijders, als het moet, om iedere handbreed grond. (…) De wapenfeiten van de Nederlandse Waffen-SS vrijwilligers zijn gelijkwaardig aan die met eer en roem overladen mannen van de eigen (cursivering van mij, B.S.) Duitse legers en SS-divisies, die zo dikwijls de wereld met bewondering vervuld hebben. Met een onverzettelijk geloof in de eindoverwinning alsmede in de strijdlust van mijn Nederlandse vrijwilligers overschrijden wij de drempel naar het tweede jaar van hun frontinzet. Bij deze mijlpaal kan ik volmondig verklaren: In ben er trots op aan het hoofd van deze mannen te mogen strijden.”

Of de woorden van generaal Wagner de pijn van alle verliezen en nederlagen verzacht zullen hebben, is natuurlijk de vraag. De Tannenberg-stelling was inmiddels – midden september – prijsgegeven en het front lag nu onder Riga in Koerland (Letland), zo’n driehonderd kilometer zuidelijker. De totale nederlaag tekende zich af en er was ook geen weg meer terug. Ontsnappen was niet meer mogelijk.

Zeventig jaar later

Wat is er anno 2017 nog zichtbaar van de gevechten die zich in 1944 in en nabij Narva voltrokken? Over de volledige verwoesting van de stad en de kleurloze herbouw had ik het hierboven. Na de korte overheersing van de Baltische Staten door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog volgde de lange overheersing door de Russen tot 1991. In ieder geval in de noordelijke gebieden van het Balticum voerde het Kremlin een welbewust beleid tot russificatie door middel van deportatie en emigratie. De cijfers van de samenstelling van de bevolking in Estland (van 2015) laten dat nog duidelijk zien: 70% Esten, 25% Russen; in de hoofdstad Tallinn 40% Russen, in Narva zelfs 95%. Veel Esten kozen tijdens de Duitse bezetting de kant van de Duitsers. In het nieuwe, onafhankelijke Estland na 1991 is eenheid daarom een levensvoorwaarde. Daarbij past geen overmatige aandacht voor de strijd om Narva en zijn oorlogsmonumenten, ik neem aan welbewust, in aantal gereduceerd.

Alleen op de Grenadiershöhe in de Blauwe Bergen aan de oude weg naar Tallinn staat nog een groot metalen kruis. En aan de voet van dit metershoge kruis staan nog enkele gedenkstenen, voor de Estse vrijwilligers, maar ook een voor de Nederlandse oostfrontstrijders. Deze gedenksteen werd onthuld in 2006¹:

Ter nagedachtenis aan de
gesneuvelde, de vermiste en
in gevangenschap omgekomen
Nederlandse frontsoldaten,
verpleegsters en helpers
die tijdens de
Tweede Wereldoorlog
in Oost-Europa 1941-1945
trouw hun plicht vervulden

In 2017 liggen er geen bloemen meer bij het kruis of bij de gedenkstenen, noch bij de graven van de gesneuvelden. Op kerkhoven in de nabije omgeving liggen de talloze gevallenen van de slag om Narva

Alle soldaten
die de eenzaamste namen dragen
die in de stilste graven slapen²

Na meer dan zeventig jaar verroesten de kruisen boven hun graf. Alleen het ‘schuldig landschap’³ blijft als stille getuige.

Noten