De verklaring van Wezep (1947) – Schuldbekentenis van vooraanstaande NSB’ers

Op 13 juli 1947 werd van de kansels van de protestantse en katholieke kerken van Nederland een opmerkelijke boodschap voorgelezen. Een dertigtal vooraanstaande NSB’ers erkenden schuld voor hun oorlogsverleden en vroegen om vergeving en verzoening. Een opmerkelijk initiatief zo kort na de oorlog. Een initiatief dat ontstaan was uit de correspondentie van Carolus Huygen – de voormalige secretaris-generaal van de NSB – met dr. C.P. Gunning – de Rector van het Amsterdams Lyceum – en overgenomen werd door het Interkerkelijk Overleg (IKO) van de rooms-katholieke en protestantse kerken in Nederland. In dit artikel zullen wij kort ingaan op de vragen:

• Wie waren Carolus Huygen en dr. Gunning?
• Hoe kwam het initiatief tot de Verklaring tot stand?
• Hoe verliep de conferentie van Wezep?
• Hoe luidde de Verklaring van Wezep?
• Wat was het effect van de Verklaring?

Ing. C.J. Huygen

Carolus Josephus Huygen (1897-1979) werd geboren in Rotterdam, waar zijn vader firmant was van een ingenieursbureau. De zoon studeerde in Delft, was een enthousiast roeier en toneelspeler, maar bracht van zijn studie weinig terecht. Hij behaalde vervolgens in Duitsland het diploma middelbare technische school en kwam, na twee periodes in Italië gewerkt te hebben, in 1928 terug in Nederland. Nadat hij vier jaar in het bedrijf van zijn vader had gewerkt, richtte hij in 1932 een warmte-technisch installatiebedrijf op. Hij was twee keer gehuwd. Uit het eerste huwelijk kreeg hij een dochter, die jong overleed, uit het tweede met Maria Wilhelmina van Buuren (1906-2003) drie zonen: Erik (1938-2015), Karel (1940) en Frederik (1943).

Carolus Huygen sloot zich, getuige zijn stamboeknummer 1531 (Rost van Tonningen had bijvoorbeeld stamboeknummer 76.000), al heel vroeg aan bij de NSB. Hij werd als betrouwbaar medewerker van Anton Mussert betrokken bij de oprichting van de “Mussertgarde”, een elitegroep uit de partij, die gevormd werd met het oog op een beoogde staatsgreep in de jaren 39-40. Hij voerde het bevel over de Amsterdamse afdeling, die vergaderde op de Overtoom in een zaaltje van de Hollandsche Manege.

In september 1940 werd hij door Mussert benoemd tot secretaris-generaal van de NSB en belast met de algehele coördinatie in de partij. Het was een onbetaalde baan. In zijn levensonderhoud voorzag hij door de aandelen van zijn bedrijf te verkopen. Tevens ontving hij als ‘persoonlijk adviseur’ een bijdrage van Holdert, de eigenaar van de Telegraaf. Tijdens zijn verblijf op het hoofdkwartier van de NSB aan de Maliebaan in Utrecht schreef hij een handleiding over ‘Intern Tuchtrecht’. Daarnaast verschenen in NSB-bladen regelmatig artikelen van zijn hand, meestal interne partijverordeningen betreffend.

Het gezin woonde van voorjaar 43 tot september 44 in Bilthoven in de latere villa ‘De Berenpan’ aan de Soestdijkseweg, schuin tegenover Jagtlust, het door de Duitsers gevorderde gemeentehuis. Hij huurde het van Van der Borch, de toenmalige op 14 mei ontslagen burgemeester van De Bilt. Na Dolle Dinsdag vluchtte Huygen met zijn gezin naar Stadskanaal waar hij onderdak vond in Huize ter Marse bij het echtpaar Maarsingh, de gevolmachtigde van Mussert voor Groningen en Drenthe. Hij werkte in Assen en hield zich daar bezig met het treffen van voorzieningen voor gevluchte NSB’ers.

Vlak voor de capitulatie voegde hij zich bij Mussert in Den Haag en werd daar op 7 mei gearresteerd. Hij werd in 1949 veroordeeld tot twintig jaar, wat in hoger beroep in 1950 werd teruggebracht tot achttien jaar. Hij kreeg in 1955 een jaar gratie en kwam in 1956 vrij. Zijn vrouw werd met de drie kinderen in april 1945 geïnterneerd in Musselkanaal. Zij kwam daarna in Kamp Amersfoort terecht, waar zij voorjaar 46 werd vrijgelaten. De kinderen woonden in die tijd bij een tante in Hilversum. In 48 vertrokken de twee oudsten naar een pleeggezin in Limburg. In 1957 werd het gezin herenigd in Hoogeveen, waar Carel Huygen een betrekking gevonden had bij een conservenfabriek.

Dr. C.P. Gunning

Christiaan Pieter Gunning (1886-1960) was oprichter en eerste rector van het Amsterdams Lyceum. Hij had klassieke talen gestudeerd en was gepromoveerd aan de Universiteit van Amsterdam. Kortom een wetenschapper met pedagogisch inzicht. Daarnaast was hij een overtuigd en gewetensvol gelovige. Dat laatste kwam publiekelijk tot uitdrukking in zijn houding tegenover de anti-joodse maatregelen van de Duitse bezetters. En die accepteerden zijn protesten niet. Gunning werd opgepakt en via de beruchte Euterpestraat als gijzelaar naar concentratiekamp Amersfoort afgevoerd. Een ‘Durchgangslager’ en niet de prettigste plaats om te verblijven in die jaren. De leiding was er in handen van de na de oorlog spoorloos verdwenen Walter Heinrich, de voorganger van de totaal ontspoorde Karl Peter Berg.

In 1946 bracht Gunning verslag uit van zijn tijd in kamp Amersfoort: Op de Schoolbanken in het P.D.A. Wat ik heb ervaren en geleerd in het Concentratie-kamp te Amersfoort Januari – April 1942. Een zeer persoonlijke beschrijving door enerzijds een onverzoenlijk bestrijder van nazi-methoden en anderzijds een vergevingsgezind christen. Het was dit boek dat Carel Huygen in de Strafgevangenis op het Wolvenplein in Utrecht onder ogen kreeg en leidde tot een briefwisseling met Gunning.

De weg naar Wezep

De om en nabij twaalf jaar dat Huygen gevangen zat, bracht hij door in veertien gevangenissen, cellenbarakken, huizen van bewaring en kampen. Daarvan zullen de eerste twee jaren tot mei 1947 de belangrijkste zijn geweest voor zijn ontwikkeling. De bewaard gebleven dagboeken en brieven aan zijn vrouw getuigen daarvan.

Op 11 oktober 1945 wordt hij vanuit de Cellenbarakken in Scheveningen overgeplaatst naar de strafgevangenis aan het Wolvenplein in Utrecht. Daar krijgt hij van de hoofdonderwijzer van de gevangenis, die daar onder andere de bibliotheek beheert, een schoolschrift en begint hij officieel zijn dagboek (in de periode 7 mei – 9 oktober heeft hij clandestien op losse velletjes wc-papier korte potloodaantekeningen gemaakt).

In de laatste maanden van 1945 vindt bij hem een dubbele bekering plaats: hij zweert het nationaal-socialisme af en keert na vele jaren terug naar het geloof van zijn jonge jaren, het katholicisme. Dit proces is in zijn dagboek op de voet te volgen. Op 4 november schrijft hij:

“Ik ga meer denken over nat. socialisme in verband ook met mijn gesprekken met v. Braam en v. Berkum.¹ Mijn meening dat het nat. soc. niet tot een goed resultaat kon komen door het leidersbeginsel wordt elken dag sterker. Ik ben verheugd, dat ik in Den Haag door een rechercheur aan Mussert liet vragen of hij mij wilde ontslaan van mijn eed. Ik ben vrij, bleef trouw tot de laatste minuut. Een nieuw leven ligt echter voor me. Ik begin mij hiervan bewust te worden en het geeft me rust.”

Op 7 december kan hij voor het eerst in een brief aan zijn vrouw, die dan nog opgesloten zit in het voormalig kamp Amersfoort, zijn veranderd inzicht over het nationaal-socialisme meedelen. En begin januari 1946 noteert hij:

“Ik ben Goddank in mijn denken volledig omgevormd. Ik geloof zelfs, dat ik andere mensen fanatiek anti-nat. soc. zou kunnen maken, voor zoover ze het nog niet zijn.”

Parallel aan deze afzwering van het nationaal-socialisme loopt Huygens terugkeer naar het katholieke geloof. Daarin speelt zijn contact met de gevangenisaalmoezenier pastoor Mets een belangrijke rol. De eerste ontmoeting tussen beiden vindt op 15 november plaats. In daarop volgende bezoeken geeft Mets hem boeken over het katholieke geloof ter bestudering. Op kerstdag noteert Huygen: Voelde vrede in mijn hart komen. Ik vond het vreeselijk dat ik niet kon communiceren. Op 23 februari komt Mets met een verlossend bericht: de Officiaal² heeft er in toegestemd dat Huygen de sacramenten mag ontvangen. En drie dagen later is het zover: Vandaag een zéér bijzondere dag. Ik heb in de cel gebiecht. Wat een geluk! Ik heb mij nu geheel met Kerk en Geloof verzoend. Een week later ontvangt hij voor het eerst de heilige communie.

In dezelfde periode, waarin Huygen zich van het nationaal-socialisme afwendt en weer katholiek wordt, gaat ‘het probleem van de politieke gevangenen’ voor hem spelen. Daarmee wordt een proces in gang gezet dat anderhalf jaar later zal leiden tot de Verklaring van Wezep.

Op 11 december 1945 schrijft hij in zijn dagboek dat hij met de hoofdonderwijzer gepraat heeft over zijn zorgen over het lot van die duizenden medeleden van de NSB, die zich fatsoenlijk gedragen hebben (De haat moet verdwijnen, de kloof moet worden gedempt.) Hij hoopt dat ze tot hetzelfde inzicht zullen komen dat hijzelf verworven heeft. Een maand later noteert hij:

“Gisterenavond in mijn bed overwoog ik plotseling of men mij na mijn veroordeling niet zou kunnen gebruiken om in de kampen voor leden van de N.S.B. te spreken in den geest van mijn verdediging.”

Rechercheur Braam blijkt op dezelfde lijn te zitten. Tijdens een van de verhoren oppert hij het denkbeeld dat Huygens gewijzigde ideeën in de kampen bruikbaar zouden kunnen zijn, eventueel door Huygen zelf voorgedragen. Op 18 februari 1946 komt de hoofdonderwijzer met het nieuws dat hij met de directeur over Huygens idee gesproken heeft. Deze vindt het een experiment waard, maar ziet meer in een op papier gezette verklaring dan toespraken van Huygen in de kampen. In ieder geval zou het de regering moeten zijn om over het plan een beslissing te nemen.

En dan, op 27 mei 1946, komt de persoon van dr. Gunning, de rector van het Amsterdams Lyceum, in beeld. Huygen noteert in zijn dagboek:

“Lees met veel instemming thans ’t boek van dr. Gunning: Op de schoolbanken v/h P.D.A. Ik heb zin om die Gunning eens te schrijven.”

Het wordt een lange brief. Huygen ondertekent niet met zijn naam, maar met zijn gevangenisnummer. Hij schrijft dat hij zich tot Gunning richt omdat deze ondanks zijn ervaringen in kamp Amersfoort geen haat uitdraagt. En hij kan zich vinden in Gunnings ideeën met betrekking tot “de opbouw van onze Volksgemeenschap”. Hij hoopt dat Gunning iedere poging tot verzoening tussen goede en foute Nederlanders zal steunen, want hij is bang dat de straffen die de politieke gevangenen te wachten staan de kloof tussen goed en fout alleen maar groter zullen maken.

Het duurt een paar weken voordat de gevangenisdirectie toestemming verleent tot het versturen van deze brief. Op 3 juli komt de hoofdonderwijzer een brief van Gunning brengen. Deze wil graag corresponderen en de naam van de gevangene weten. Een paar dagen later komt pastoor Mets op bezoek: hij heeft, na de brief van Huygen gelezen te hebben, zowel aan Gunning geschreven als aan de minister van justitie Van Maarseveen en Huygen aanbevolen als objectieve berichtgever over de NSB.

De gevangenisdirecteur acht een mondeling contact tussen Huygen en Gunning beter dan een correspondentie en zo vindt op 23 augustus op diens kamer een eerste kennismaking tussen hen beiden plaats. Het wordt een hartelijk gesprek. Gunning ziet wel iets in het plan van Huygen en overweegt om contact op te nemen met het Directoraat-Generaal van de Bijzondere Rechtspleging, alhoewel hij zegt daar niet teveel van te verwachten. Ook zal hij met pastoor Mets contact opnemen.

Een paar weken later meldt de aalmoezenier dat hij op een verjaardagspartijtje een lang onderhoud met minister Van Maarseveen heeft gehad. Deze gaf aan dat hij op dit moment alleen in kan gaan op voorstellen van organisaties, niet van particulieren. Op 11 september krijgt Huygen het bericht dat Gunning aan Mets per brief het voorstel gedaan heeft om een door tien vooraanstaande rooms katholieke en protestantse geestelijken en leken ondertekend stuk te zenden aan het Directoraat-Generaal van de Bijzondere Rechtspleging (DGBR) met het voorstel in te gaan op Huygens plannen. Mets en Gunning benaderen vervolgens verschillende hoogwaardigheidsbekleders, onder wie de Officiaal, kardinaal de Jong en de voorzitter van de Hervormde Nederlandse Synode dr. Gravemeyer. Mets verzoekt Huygen een ‘manifest’ op te stellen waarmee hij mensen voor medewerking aan het plan kan benaderen. Huygen maakt een eerste opzet en legt een lijst aan van vooraanstaande ex-NSB’ers die mogelijk bereid zijn het manifest te ondertekenen. Op basis van kritiek van Gunning schrijft hij een tweede versie, waarmee Gunning samen met de Officiaal op 15 oktober naar Den Haag gaat voor overleg met het DGBR. Dat overleg verloopt goed; de directeur-generaal zal de minister van Justitie benaderen en de zaak overdragen aan het Toezicht Politieke Delinquenten.

Maar dan gebeurt er maanden lang niets. Het Directoraat-Generaal laat niet van zich horen en ook Gunning kan daar niets aan veranderen.

Uiteindelijk komt de laatste op 6 maart 1947 bij Huygen op bezoek: hij heeft de afgelopen maanden gesprekken gehad met vele intellectuelen en is tot de conclusie gekomen dat de tekst van het manifest kernachtiger moet, geschikt voor pakkende publicatie op aanplakzuilen en in bladen. VVerder heeft hij van Nico Sikkel³ toestemming gekregen om Huygen onbeperkt te bezoeken.

Op 19 maart komt Gunning opnieuw op bezoek. In overleg met onder andere kardinaal de Jong is besloten dat het project het beste gelanceerd kan worden door het Interkerkelijk Overleg (IKO). Binnenkort gaat hij op audiëntie bij Van Maarseveen. Hij heeft zelf een nieuwe versie van het manifest geschreven, die naast de tekst van Huygen gelegd wordt. Beide versies worden in elkaar geschoven. Deze tekst zal Gunning bij Van Maarseveen op tafel leggen. Huygen zegt dat hij een lijst van vijftig mogelijke ondertekenaars heeft opgesteld en noemt uit z’n hoofd een stuk of tien namen.

In de week daaropvolgend worden achttien brieven verstuurd en op 12 april komt Gunning op bezoek met een mager resultaat: hij heeft tot dan toe slechts vijf antwoorden ontvangen en geen daarvan met positief resultaat. Twee weken later is de oogst groter; de reacties lopen uiteen, maar niemand heeft nog ondertekend. Gunning ziet twee mogelijkheden: ofwel de mensen samen brengen, bijvoorbeeld in kamp Wezep, ofwel hen afzonderlijk in hun kampen bezoeken, dat laatste door Gunning. Voor die tweede mogelijkheid voelt Huygen niets en ook Sikkel is daar geen voorstander van. Gunning meldt nog dat hij met de Officiaal Van der Loo overlegd heeft. Deze zal minister Van Maarseveen benaderen om mogelijkheid 2 -een samenkomst van de mogelijke ondertekenaars in kamp Wezep – te bepleiten.

De zaak komt nu in een stroomversnelling. Op 24 mei is Gunning weer op bezoek: alles is nu voor 100% geregeld. De vijf Procureurs-Fiscaal hebben volledige medewerking toegezegd en er zullen negenentwintig oud-NSB’ers in kamp Wezep bijeen komen. Na afloop van deze bespreking bidden Gunning en Huygen gezamenlijk in grote dankbaarheid.

En dan breekt de grote dag aan. Op 27 mei gaat Huygen in een overvolle, snikhete trein naar Zwolle en vandaar door naar kamp Wezep. Zijn eerste indruk daar is overdonderend:

“Prachtige omgeving, zand, dennen: een echt vacantie-oord. Ingeschreven bij administratie. Zag direct een paar bekenden loopen. Sterk gevoel van bevrijding, open lucht, geen ijzeren staven. Heerlijk, heerlijk!!”

De conferentie van Wezep

Het is anno 2021 wellicht moeilijk meer voor te stellen dat na overleg met de regering het al in 1947 – zo kort na de oorlog, terwijl de wonden van de oorlog nog zo vers waren – een dertigtal vooraanstaande NSB’ers werd toegestaan, om onder auspiciën van het IKO, enkele dagen bijeen te komen in kamp Wezep teneinde gezamenlijk een verklaring op te stellen met een schuldbewust en verzoenend karakter.

Maar in justitiekringen en daarbuiten, onder meer bij de leiding van de Kerken, was het besef gegroeid dat – door verbittering over hun internering en het vasthouden aan het oude gedachtegoed – de terugkeer van tienduizenden ex-NSB’ers in de maatschappij een probleem kon gaan vormen. Van deze zevendaagse conferentie is een gedetailleerd en afstandelijk verslag bewaard gebleven, van de hand van L. Lindeman, voormalig redacteur van Volk en Vaderland.

Het lijkt achteraf een bijna onmogelijke opgave: een dertigtal vooraanstaande leden van de partij, uit diverse kampen, met twee jaar meestal bittere⁴ kampervaring, die elkaar al een paar jaar niet meer gesproken hadden, werd bijeengebracht om in een tijdsbestek van zeven dagen een verklaring op te stellen. Een verklaring waarin zou werden erkend…

“…op welke gronden wij ongelijk hebben gehad en gefaald hebben met als doel het wekken van een beter begrip aan beide kanten van de draad (prikkeldraad), met ook een verklaring omtrent onze houding gedurende de oorlogsjaren.”

De conferentie wordt geopend op dinsdag 27 mei om 15.00 uur. Voor de eerste dagen is een selectie gemaakt van elf uit de beoogde dertig ondertekenaars van de Verklaring. Doel is om tot een voorontwerp te komen dat donderdag 29 mei aan de voltallige vergadering van circa. dertig man kan worden voorgelegd. De leiding van de conferentie heeft ds. Moll van Charante, de protestants-geestelijk verzorger van kamp Wezep, daarin bijgestaan door dr. C.P. Gunning. Hij staat, vertelt hij, onder ambtsgeheim: U kunt mij dus beschouwen als een van U. De belangrijkste eis die van hogerhand was gesteld, is dat de deelnemers aan de besprekingen geen contact mogen hebben met de overige kampbewoners. Het initiatief tot de conferentie is genomen door Huygen en er is vervolgens voorwerk verricht door een groep van drie. Een van hen, mr. De Rijke, krijgt vervolgens de leiding van de besprekingen.

Allereerst wordt besloten zich met een eventuele nog op te stellen Verklaring te richten tot de gezamenlijke Kerken, door bemiddeling van het IKO (Interkerkelijk Overleg). Een stuk in de vorm van een kerkbrief, die van alle kansels voorgelezen kan worden. Er liggen een aantal concepten. Het concept-Huygen, waarin alleen gesproken wordt over schuld. En enkele andere, waarin naast de erkenning van schuld ook de motieven genoemd worden om lid van de NSB te worden en tijdens de oorlog te blijven. Kortom: erkenning van schuld naast in mindere of meerder mate rechtvaardiging van handelen.

Wat betreft dat laatste wijst Moll van Charante op het dreigend gevaar van misbruik van een dergelijke rechtvaardiging door onverzoenlijke tegenstanders. Vanaf het allereerste moment heeft dat argument meegespeeld. De ruimte voor verdediging van ingenomen standpunten is beperkt in 1947. Moll van Charante stelt vervolgens voor twee stukken te onderscheiden: een voor de kansel met alles wat ons smart en een tweede bestemd voor de kerkelijke pers waarin de motieven welke toen tot ons handelen hebben geleid worden opgenomen.

De planning is als volgt: de geselecteerde groep van elf zal een concept opstellen dat vervolgens door de voltallige groep van circa dertig ondertekenaars op donderdag 29 mei zal worden bediscussieerd. Op vrijdag komt het IKO bijeen, zodat het voorontwerp dus op vrijdag gereed moet zijn. Op maandag 2 juni zal dan een “hoge representatie” van het IKO de conferentie bezoeken, waarna de deelnemers de verklaring zullen ondertekenen.

Met dit strakke schema start de conferentie. De aandacht richt zich allereerst op de schuldbelijdenis. Het tweede stuk, nu nog ‘toelichting’ genoemd, komt later aan bod. De meningen zijn verdeeld, niet iedereen is zich van zware schuld bewust. Ontwerp volgt op ontwerp. Men is bereid om fouten te erkennen, maar het gaat de meesten te ver om te belijden in alle opzichten gefaald te hebben. Op woensdag wordt een redactie gevormd en een ontwerp opgesteld. Dit wordt donderdag door de voltallige groep van beoogde ondertekenaars besproken. Weer ontstaat uitgebreide discussie.

Opnieuw wordt een redactie-commissie aangewezen met de opdracht vrijdagmorgen een nieuw ontwerp gereed te hebben. Lindeman verzoekt zijn plaats door een ander te doen innemen omdat hij zich onbekwaam acht in termen te schrijven die passen bij het milieu, waarvoor het stuk bestemd is (en tevens omdat hij het niet eens is met de inhoud), maar neemt desalniettemin in de commissie plaats. Na bezoek van Gunning verlaten Moll en Gunning de bijeenkomst, en wordt verder vergaderd over de toelichting. Vrijdagmiddag wordt het nieuwe ontwerp schuldbekentenis besproken. Op verzoek van de aanwezigen worden als deelnemers aan de conferentie Stroïnk en Reitsma uitgenodigd, beiden oud-officier en Oostfrontsoldaten. Het ontwerp schuldbekentenis wordt vervolgens door het overgrote deel der aanwezigen aanvaard.

Aan een nieuw concept toelichting wordt de zaterdag gewerkt, een uiteenzetting van de motieven die geleid hebben tot ons handelen tijdens de bezetting. Zondagmiddag wordt verder vergaderd. Over het algemeen gaat men akkoord met de tekst. Echter niet Moll van Charante en Gunning. Charante merkt op dat met deze toelichting de conferentie als mislukt moet worden beschouwd. Gunning is het met hem eens. Beiden verlaten de vergadering en zullen pas terugkeren op verzoek van de aanwezigen. Er ontstaat verwarring. Vervolgens wordt een drietal afgevaardigd om te onderzoeken waar precies het probleem ligt. Dat blijkt in de woordkeus te liggen die teveel reactie oproept. De vergadering besluit daarop een nieuwe verklaring op te stellen. Zo geschiedt en Moll en Gunning gaan met de nieuwe tekst akkoord.

Op maandag 2 juni worden de stukken in juiste vorm gereed gemaakt, een afvaardiging van het IKO bezoekt Wezep en de Verklaring wordt in grote meerderheid getekend. Niet getekend wordt door: dr. Winkler Prins (die al in 1937 uit de NSB was gestapt), Lindeman en Stroïnk. Lindeman licht toe dat hij niet tekent omdat hij zich niet kan verenigen met de wijze waarop dit gezegd wordt, en met de sfeer waarin het gebracht is. Ook Alofs tekende niet, evenals de zieke mr. De Rijke.

Bij de opening van de conferentie had Moll van Charante benadrukt: als datgene wat wij produceren willen van waarde is, wordt het een historisch stuk. Dat werd het niet. Enkele weken later ging in Indië de Eerste Politionele Actie van start. De Verklaring raakte op de achtergrond en – zoals wij nu 75 jaar later kunnen constateren – compleet in de vergetelheid.

Ontvangst en kritiek

De reacties waren, zoals te verwachten viel, zeer verschillend. Van afstandelijk tot emotioneel, van accepterend tot afwijzend. Niet van alle kansels werd de Verklaring voorgelezen. Soms alleen de schuldbekentenis. Vooral de toelichting op de motieven riep verzet op. Een voorbeeld van zo’n negatieve reactie, waaruit overigens ook angst spreekt, is de volgende. De burgemeester van Doetinchem beweerde dat er in kringen van losgelaten NSB’ers en SS’ers gesproken werd van een ‘stunt’ waarmee de vijfentwintig ondertekenaars de kerken zover gekregen hadden om hun schuldbekentenis af te kondigen. Hij zou met eigen oren uit bijeenkomsten van oud-delinquenten gehoord hebben dat ze zich voorbereidden op hun ‘toekomst, wanneer hun tijd aanbreekt’. Hij was bang – sterker, wist zeker – dat het geen mensenleven zou duren voor we weer onder hun juk zouden leven. Iedereen die goed kijkt en luistert wist dat, En dan moeten deze mensen naastenliefde ontvangen? Veel goede Nederlanders leefden nog in nood zonder uitzicht op snelle verlichting,

…en dan zijn er toch landgenoten die NSB’ers willen helpen aan baantjes en met teruggave van spullen en door hen vrij te pleiten voor ze vrijkomen. Die hen helpen onderduiken en clandestien vergaderen, oefenen al dan niet met wapens. Uit: Correspondentie C.P. Gunning; NIOD Inventarisnummer 70

Wat ook opvalt is de soms bijna dankbare reactie van foute Nederlanders, dankbaar dat er een poging tot verzoening werd gedaan. Hun isolement was heel groot, ook wanneer ze niet tot de zware gevallen behoorden.

Het is ons niet gelukt om een officiële verklaring van de CPN te vinden, een van de verzetspartijen bij uitstek. Het verleden van de CPN valt niet zo makkelijk te achterhalen. Aangenomen kan worden dat deze reactie zeer afwijzend zal zijn geweest.

Slechts weinigen waren zo kort na de oorlog bereid om dezelfde afstand in acht te nemen als de destijds bekende predikant ds. Buskes:

“Als God de ongerechtigheden gadeslaat van de NSB’er en landwachters, maar ook die van de voorzitters van de biz. gerechtshoven en tribunalen, de ongerechtigheden van het nat. Soc. Duitsland, maar ook die van het Christelijk Nederland, de ongerechtigheden van Hitler en Mussert, maar ook die van ons, waar zijn wij dan?” Uit: Tijd en taak, geciteerd in Kerknieuws 9 aug. 1947

Oordeelt niet opdat ge niet geoordeeld worde. Maar daarvoor ontbrak het maatschappelijk draagvlak.

~ K.R. Huijgen en B.J.M. Schut

Noten & Geraadpleegde literatuur