Venetië 1849: een explosieve première – De eerste luchtaanval uit de geschiedenis

Weliswaar mag haar glorietijd inmiddels al lang voorbij zijn, Venetië heeft vandaag de dag niets van haar aantrekkingskracht verloren. In de baai van San Marco viert men nog ieder jaar het huwelijk van La Serenissima (ofwel, aller doorluchtigste) met de zee, waaraan de stad in het verleden haar macht en welvaart te danken had.

Venetië ligt beschermd achter de lagune die eeuwenlang een vijandige inname onmogelijk maakte. En daarom gingen Oostenrijkse troepen er in 1849 toe over een brandnieuw wapen in te zetten. De stad werd toen inmiddels drie maanden door hen belegerd en hoewel de inwoners het steeds zwaarder kregen, bleven ze zich verweren. Omdat de Oostenrijkers ongeduldig begonnen te worden bedachten ze een list. Op de ochtend van 12 juli kwam er plotseling een nieuw wapen vanuit de lucht aanvliegen dat de Venetianen deed verstijven. Het betrof een zwerm luchtballonnen waaraan met kabeltjes kleine bommen waren bevestigd, die de één na de ander in de lucht tot ontploffing kwamen.

Aanvankelijk was de verontrusting onder de Venetianen groot, maar deze maakte al snel plaats voor opluchting toen bleek dat de meeste bommen boven de lagune explodeerden, zonder dat er ook maar één zijn doel wist te bereiken. Later verschenen er weliswaar afbeeldingen waarop de stad in brand staat, maar in werkelijkheid bleef deze daarvoor gespaard. De angst onder de belegerden maakte snel plaats voor euforie, zoals Giovanni Debrunner (1816-1873), de toenmalige garnizoenscommandant, later in een boek over deze gebeurtenis schreef:

‘Toen de mensen zagen hoe de zeepbellen, zoals ze destijds spottend genoemd werden, in de richting van Mestre dreven, applaudisseerden ze en riepen viva en bravo’.

Zo liep de eerste luchtaanval uit de geschiedenis voor de Oostenrijkers uit op een fiasco.

Voorgeschiedenis

Om dit fiasco te begrijpen moeten we een jaar teruggaan in de tijd, toen de Venetianen in 1848 in opstand kwamen tegen de Oostenrijkers en deze na een overheersing van ruim dertig jaar uit hun stad verdreven. Het bevrijde en onafhankelijke Venetië riep zich toen uit tot de ‘Republiek van San Marco’, die echter niet erkend werd door de Oostenrijkers. In april 1849 begonnen ze de stad vanaf het vaste land te beschieten, maar al snel bleek dat een militaire inname niet eenvoudig zou worden. Dankzij de lagune beschikte Venetië namelijk over een natuurlijke verdedigingsgordel. Voor wie niet bekend is met de ligging van de vaargeulen is dit water moeilijk bevaarbaar en één moment van onoplettendheid kan een schip aan de grond doen lopen.

Bovendien lagen er rond de lagune nog tal van militaire versterkingen. Nadat het besef bij de Oostenrijkers was doorgedrongen dat een klassieke verovering er niet in zat, kwamen ze op het idee om de stad dan maar vanuit de lucht te bombarderen.

Achter deze voor die tijd nieuwe tactiek ging een artilleriespecialist schuil: luitenant Franz Freiherr von Uchatius (1811-1881). Hij liet tweehonderd kleine ballonnen uit textiel vervaardigen, die voldoende draagvermogen hadden om bommen met een gewicht van vijftien kilogram te kunnen vervoeren. Deze voorzag hij van lonten met een brandduur van dertig minuten. De garnizoensstaf in Venetië kreeg hier lucht van en volgens commandant Giovanni Debrunner dacht ze er het volgende van:

‘In onze stad was bekend dat de vijand na wekenlang vergeefs bombarderen er toe over zou gaan om het vanuit de lucht te proberen, omdat hiertoe in Treviso voorbereidingen werden getroffen. Niemand nam het serieus en er verschenen zelfs spotprenten in de kranten met luchtballonnen van waaruit Oostenrijkse militairen bommen naar beneden gooiden’.

De Venetianen mochten de zaak dan luchtig opvatten, voor de Oostenrijkers was het menens. Veldmaarschalk Josef Radetzky (1766-1858), hun bevelhebber in Noord-Italië, was overtuigd van het plan en vroeg de keizer in Wenen om het ten uitvoer te brengen.

Nadat toestemming was verleend bracht men de ballonbommen over het vaste land zo dicht mogelijk bij de stadsrand. Aanvankelijk wilde men ze in Mestre oplaten, maar in Venetië waait de wind altijd vanaf zee landinwaarts, zodat ballonnen op deze manier de lagune nooit konden bereiken. Een eerste voorteken van de naderende mislukking. Franz von Uchatius stelde daarop voor om de ballonnen per schip naar Lido te brengen, en ze vanaf deze strandwal tussen de lagune en de zee op te laten stijgen. Dit keer waren het echter de sterk veranderende wind, te korte lonten en vlamvattende ballonstof die spelbreker waren en sommige exemplaren dreven zelfs af naar Mestre om daar boven de eigen troepen tot ontploffing te komen.

De Oostenrijkers hadden dus buiten de waard gerekend en de Venetianen hadden alle reden om zich daarover te amuseren, hoewel niet voor lang. Hun gezondheidstoestand werd door honger en uitputting namelijk steeds catastrofaler. Toen er daarnaast ook nog eens cholera uitbrak zag Daniel Manin (1804-1857), leider van de Republiek van San Marco, uiteindelijk geen andere mogelijkheid dan capitulatie.

Desalniettemin was het eerste luchtbombardement uit de geschiedenis bepaald geen succes te noemen. Pas in 1911 zouden er weer bommen uit de lucht vallen, toen echter vanuit vliegtuigen die door de Italianen werden ingezet tegen het Ottomaanse leger in Libië. De massale inzet van drones om de vijand vanuit de lucht te bestoken, zoals die sinds vorig jaar de oorlog in Oekraïne kenmerkt, lijkt in zeker opzicht een terugkeer naar de bomballonnen van 1849, maar dan met een trefzekerheid en verrassingseffect zoals de Oostenrijkers het zich toen gewenst hadden.

Ontwikkelingen in de staalproductie

De vindingrijke geest van Franz von Uchatius was echter niet te stillen. Zo vroeg hij in 1856 patent aan op een techniek om gietstaal op een veel efficiëntere manier te produceren dan het smeden van staafijzer zoals men het tot die tijd had gedaan. Het kwam binnen de zware industrie bekend te staan als het ‘Uchatius-proces’ en leverde staal van een uitstekende kwaliteit op. Min of meer gelijktijdig ontwikkelde de Brit Henry Bessemer (1813-1898) echter eveneens een staal-procedé, gebaseerd op een reactor die nog altijd bekend staat als ‘Bessemer Peer’, dat net iets geavanceerder was, waardoor de vinding van Uchatius in de vergetelheid raakte.

Dat laatste gold ook voor het hard- of staalbrons dat hij enkele jaren later uitvond als goedkoop alternatief voor staal om zware kanonnen van te kunnen gieten. Mogelijk dat de teleurstelling en miskenning die hij hierdoor ondervond er mede toe bijgedragen hebben dat hij in 1881 de hand aan zichzelf sloeg, al lopen de meningen hier over uiteen.