Viering 80 jaar bevrijding dag te laat en in verkeerde provincie gestart?

Op 12 september 2024 ging de herdenking en viering van 80 jaar vrijheid officieel van start. In het Zuid-Limburgse Mesch woonden koning Willem-Alexander en koningin Máxima de aanvang bij van het nationaal lustrumjaar vol herdenkingen en vieringen. Op die dag in 1944 betraden de eerste Amerikaanse troepen het Nederlands territorium en bevrijdden het dorp. Tien hoogbejaarde Amerikaanse veteranen waren die regenachtige middag tachtig jaar later aanwezig.

Er is altijd veel discussie geweest over de vraag welke gemeente in Nederland als eerste is bevrijd. In 1969 leek het erop dat niet Mesch maar Noorbeek de primeur had gehad, toen koningin Juliana aldaar een bevrijdingsmonument onthulde. In 1980 hield historicus prof. Loe de Jong het in deel 10a van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog op Noorbeek en het nabij gelegen Mheer, en in 1984 werd ineens Laag Caestert genoemd.

In zijn mooie blog Bevrijders aan de grens. Over plekken van hoopvol herinneren, die uiteraard op 12 september verscheen, concludeerde historicus en NIOD senior-onderzoeker prof. Kees Ribbens, dat die vier verschillende plekken, die inmiddels deel uitmaken van de Zuid-Limburgse fusiegemeente Eijsden-Margraten, alle vier gekoppeld kunnen worden aan het begin van de bevrijding, het begin van de ‘waterscheiding tussen vrijheid en onvrijheid, tussen onmacht en hoop’. Alle vier weerspiegelen volgens hem het gevoel en de ontroering van ‘de toekomst begon hier’. Desalniettemin pleitte Ribbens voor vervolgonderzoek van feiten, interpretaties, fenomenen en de dynamiek daartussen.¹

Koninklijke Verzamelingen

In het kader van mijn lopende onderzoek naar oud-minister van Buitenlandse Zaken en Minister van Staat mr. E.N. van Kleffens, dat in de toekomst zal resulteren in de biografie Zoon van Friesland, man van de wereld: mr. E.N. van Kleffens (1894-1983) heb ik de afgelopen maanden onderzoek verricht in de particuliere archieven van koningin Wilhelmina, koningin Juliana en prins Bernhard. Deze archieven maken deel uit van de Koninklijke Verzamelingen en zijn, na verruiming van de openbaarheidstermijn door koning Willem-Alexander, na toestemming te raadplegen in het Koninklijk Huisarchief bij Paleis Noordeinde in Den Haag. Genoemde archieven bevatten een schat aan nieuw materiaal, zoals bijvoorbeeld over de bevrijding van Nederland.

Zo trof ik onder meer in het particulier archief van koningin Juliana een brief aan die Bernhard op de ochtend van 12 september 1944 schreef aan Moeder (koningin Wilhelmina) en Lula (prinses Juliana) vanuit een tentenkamp in België tussen Diest en het Albertkanaal.² De nacht ervoor was hij helemaal ‘krom gevroren’ want door de haast van het oprukken van de geallieerde troepen na D-Day waren de prins en zijn staf ‘alle warme dingen vergeten’ en het had vijf graden gevroren. Bernhard, die kort daarvoor was benoemd tot Bevelhebber van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, beschreef in de brief onder meer zijn oponthoud in Brussel (twee nachten), waar een van de drie jeeps waarover zij beschikten, was gestolen, maar zijn commando’s erin slaagden een andere jeep ’terug te vinden’ en zelfs een Belgische jeep te rekwireren.

Bernhard schreef dat hij voortdurend bezig was met telegrammen te versturen en te ontvangen, en hij klaagde over de kleinere groepen van het verzet die geen orders wilden aannemen van grotere organisaties ‘en dergelijke onzin’. Daarover wilde hij die middag iets aan het verzet zeggen via Radio Brussel, wat door Radio Oranje heruitgezonden zou worden. Het was lastig geweest de tekst zo te formuleren dat het veilig was, stelde de prins, maar dat was hem uiteindelijk gelukt.

Bergeijk

De prins berichtte de koningin en zijn vrouw dat hij vermoedde dat ‘als we naar Nederland gaan, het heel gauw zou gaan met de bevrijding – ik reken ongeveer 24 uren’ [daarboven schreef hij ‘Zeer geheim’; onderstrepingen P.B, MR], behalve het opruimen van achtergebleven Duitse verzetshaarden. Hij was heel tevreden over de Irene Brigade, die bij het kanaal tegenover eenheden van de Nederlandse SS stond en die hij twee keer had gezien. Bernhard hoopte dat het vechten in Nederland niet lang zou duren en er weinig burgerslachtoffers zouden zijn.

Maar dan komt het: die middag (12 september 1944) zou volgens Bernhard een marechaussee uit de eerste vrije plaats in Nederland bij hem langskomen, te weten Bergeijk (mijn onderstreping, MR). Tot dat moment waren er alleen nog maar patrouilles tot Valkenswaard geweest en ze zouden voor enkele dagen niet verder gaan, ‘om de zaak in het grootst op touw te zetten. Dit is volkomen geheim.’ De prins verwijst hier naar operatie Market Garden, die vijf dagen later zou starten, maar op een grote mislukking uitliep. De brief eindigde met de zin

Heel, heel veel liefs en zoenen voor jullie beiden, van de arme stijf gevroren Pappie te velde.

De bevelhebber van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, prins Bernhard, schrijft dus op 12 september 1944 dat Bergeijk de eerste vrije plaats in Nederland is. Maar Bergeijk ligt in het zuiden van de provincie Noord-Brabant, in de regio de Kempen, en niet in Zuid-Limburg. Nader onderzoek via internet leert dat er in Bergeijk een lokaal monument ‘Bergeijk Poort der Bevrijding’ bestaat, waarvan de tekst op de gedenksteen luidt:

De bekende website TacesOfWar.nl weet zelfs te melden dat het eerste contact plaatsvond tussen de Britse commandant van de verkenningseenheid Sir Rupert Buchanan-Jardine en de eerste Nederlander Jef Theuws uit Bergeijk.⁴

Zou het kunnen zijn dat de nationale viering van 80 jaar bevrijding op 12 september 2024 een dag te laat is gestart en koning Willem-Alexander en koningin Máxima in de verkeerde provincie waren? Intrigerend.

Noten ▼