Het werk Zonnebloemen uit 1889 behoort tot de bekendste schilderijen van Vincent van Gogh. De kunstenaar zelf was ook te spreken over het werk. Hij meende dat het tot het beste behoorde dat hij ooit had gemaakt. Het Van Gogh Museum in Amsterdam heeft een zomertentoonstelling samengesteld waarin Zonnebloemen centraal staat. De tentoonstelling maakt duidelijk welke betekenis de zonnebloem had voor Van Gogh en wat zijn ambities waren met het werk.
De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar dit belangrijke werk in de collectie van het Van Gogh Museum. In de tentoonstelling is te zien wat het recente materiaal-technische onderzoek heeft opgeleverd aan kennis over Van Goghs werkwijze, de verkleuring van bepaalde pigmenten, de restauratiegeschiedenis en de huidige conditie van het schilderij. Ook is – voor het eerst – de achterkant van dit topstuk te zien, inclusief het latje dat Van Gogh zelf toevoegde om de zonnebloemen meer ruimte te geven.
Met de bloemstukken die Van Gogh tijdens zijn verblijf in Parijs schilderde, sloot hij aan bij de Franse traditie van het bloemstilleven. In Parijs koos hij voor het eerst de zonnebloem als onderwerp, in landschappen en in stillevens. In het Zuid-Franse Arles schilderde hij vervolgens zijn beroemde grote vazen met zonnebloemen, die verbonden raakten met zijn vriendschap met Paul Gauguin. Het schilderij dat zich nu in de collectie van het Van Gogh Museum bevindt was oorspronkelijk bestemd voor Gauguin, die twee maanden bij Van Gogh in het Gele Huis in Arles woonde en Van Gogh toen portretteerde als de schilder van zonnebloemen. Van Gogh rekende zijn Zonnebloemen tot zijn beste werken. Het Van Gogh Museum:
“Hij besefte dat hij met deze schilderijen een bijzondere prestatie had geleverd: ‘voldoende in vuur geraken om die goudkleuren en die bloementonen te laten versmelten – dat kan de eerste de beste niet, daarvoor is de energie en aandacht van een hele persoonlijkheid nodig’. Niet alleen Gauguin was onder de indruk van de Zonnebloemen, ook zijn broer Theo, andere kunstenaars en critici vonden ze prachtig. Al snel na Van Goghs vroege dood kregen ze de status van meesterwerken.”
Tentoonstelling
De tentoonstelling Van Gogh en de Zonnebloemen bevat 23 werken, vrijwel allemaal uit de collectie van het Van Gogh Museum: naast Van Goghs Zonnebloemen ook bekende werken als Het Gele Huis (1888) en Paul Gauguins Van Gogh zonnebloemen schilderend (1888) en enkele tekeningen van Van Gogh die vanwege hun kwetsbaarheid en lichtgevoeligheid zelden getoond worden. Verder is er een bruikleen van Isaac Israëls te zien, een Vrouw in profiel, voor ‘Zonnebloemen’ van Vincent van Gogh (1916-1920) van Museum de Fundatie in Zwolle.
Bijzonder is dat voor het eerst de achterzijde van de Zonnebloemen wordt getoond, zodat het latje met originele spijkers dat Van Gogh zelf toevoegde aan de bovenkant van het doek zichtbaar is. Waarschijnlijk ontdekte hij tijdens het schilderen dat de bovenste zonnebloemen te dicht tegen de rand van het beeldvlak kwamen, en bevestigde hij de smalle houten lat aan de bovenzijde om het boeket meer ruimte te geven.
Onderzoek
In de zomertentoonstelling worden de resultaten van het uitgebreide materiaal-technische onderzoek naar het schilderij voor het eerst getoond. Een internationaal team van specialisten onder leiding van toenmalig senior restaurator Ella Hendriks onderzocht Zonnebloemen om zoveel mogelijk informatie te verzamelen over het doek, de grond- en verflagen en de eerdere restauraties die het werk heeft ondergaan. Dit alles om erachter te komen welke materialen Van Gogh gebruikte, wat de conditie van het schilderij is, of een restauratie nodig en mogelijk is, en wat gedaan kan worden om het schilderij – 130 jaar nadat het is gemaakt – zo goed mogelijk te bewaren voor de toekomst.
Een belangrijke conclusie is dat de grond- en verflagen stabiel zijn, maar zeer gevoelig voor bewegingstrillingen en veranderingen in luchtvochtigheid en temperatuur. Het is dus van belang dat het schilderij zo min mogelijk wordt verplaatst en in een stabiel klimaat hangt. Om die reden besloot het museum onlangs Zonnebloemen niet meer te laten reizen.
Het onderzoek heeft ook kennis opgeleverd over de kleuren en kleurmengingen die Van Gogh gebruikte en het natuurlijke verouderingsproces van de verf. De oorspronkelijke kleurnuances zijn nu gedeeltelijk verloren als gevolg van de effecten van verkleuring. Bekend is nu dat de kleurverandering in de Zonnebloemen wordt veroorzaakt door het verbleken van een bepaald type rode verf (geraniumlak) en het verdonkeren van een bepaald type gele verf (chroomgeel). Ook is meer duidelijk over de verschillende restauraties die het werk onderging en wat daar de gevolgen van zijn.
Restauratie
Op basis van de conclusies uit het onderzoek werd Zonnebloemen begin dit jaar licht gerestaureerd. Uit het onderzoek bleek dat zich op het schilderij meerdere vernislagen bevinden, die alle later zijn aangebracht, dus niet door Van Gogh zelf. Deze vernislagen zijn vuil en vergeeld maar kunnen niet verwijderd worden omdat de verf- en vernislagen op sommige plekken met elkaar vermengd zijn. Op de vernislagen is later plaatselijk een waslaag aangebracht om de verf te fixeren en tegelijkertijd een matter oppervlak te creëren. Deze waslaag, die eind jaren 1990 is aangebracht en in de loop der tijd een mat, wittig effect heeft gekregen, is onlangs tijdens de lichte restauratie verwijderd. Ook zijn retouches van een eerdere restauratie onder de loep genomen. Omdat deze oude retouches niet verwijderd kunnen worden omdat ze onder de vernislaag zitten, werden nieuwe retouches over de oude aangebracht.
Boek bij de tentoonstelling: Van Gogh en de zonnebloemen – Een meesterwerk onderzocht
