Vrijheidsboom (1795) – Symbool voor een nieuw tijdperk

Vrijheidsbomen vormden een symbool van de vernieuwde maatschappij na de Franse Revolutie (1789). Na de Franse inval en het ontstaan van de Bataafse Republiek kwamen er in het voorjaar van 1795 op veel centrale pleinen van Nederlandse steden en plaatsen vrijheidsbomen te staan, die met een anti-orangistische ceremonie – zoals een lied of toespraak – ingewijd werden. De bomen vormden een soort overgangsrite en stonden symbool voor het begin van een nieuw tijdperk. Een tijd van bloei, welteverstaan. Een tijd die gekenmerkt zou worden door ‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’.

Origine van de vrijheidsboom

De traditie van vrijheidsbomen ontstond in de achttiende eeuw in de Verenigde Staten. De eerst bekende vrijheidsboom was de Liberty Tree in Boston, een iep die in 1765 een centrale ontmoetingsplek werd voor Amerikanen die onafhankelijk wilden worden van Groot-Brittannië. Daarna plaatsten betrokkenen ook in een aantal andere plaatsen in de Dertien Koloniën vrijheidsbomen of vrijheidspalen, om zo hun ongenoegen te uiten tegen de Britse regering. Uiteindelijk liep het protest uit op de Amerikaanse Revolutie en de Onafhankelijkheidsverklaring in 1776.

Toen in 1789 in Frankrijk de Franse Revolutie uitbrak, kwam ook in dat land het fenomeen van de vrijheidsboom op. In 1790 werd in Parijs de eerste Arbre de la Liberté geplant. De idee van ‘vrijheidsbomen’ kwam echter voort uit de eeuwenoude traditie van opgerichte meibomen, waarbij versierde bomen – geplant op 1 mei – een soort vruchtbaarheidsrite vormden en waarbij men ook vaak lof toebracht aan de zittende vorst. Zo kon het in Den Haag gebeuren dat daar in 1794 nog een meiboom voor stadhouder Willem V werd geplant, maar het jaar erop een anti-orangistische vrijheidsboom.

Vrijheidsbomen in Nederland: symboliek, inwijding en ondergang

In Nederland plantten patriotten in tal van steden vrijheidsbomen, na de Franse inval en de totstandkoming van de Bataafse Republiek in 1795. Op 19 januari 1795 en op 4 maart 1795, bijvoorbeeld, richtten patriotten in Amsterdam op De Dam een vrijheidsboom op. Tegenwoordig is in het Rijksmuseum nog een boomtakje van deze vrijheidsboom te bewonderen. Ook in plaatsen als Purmerend, Den Haag, Schokland, Veenendaal, Dokkum, Zaandijk, Groningen en in tal van andere Nederlandse plaatsen kwam een vrijheidsboom te staan.

De bomen werden vaak ingehuldigd met een lied of toespraak gericht tegen de stadhouder en regenten. Zo luidde een Amsterdamse stadsbestuurder de onthulling van de boom op de Dam, in maart 1795, in aanwezigheid van een groepje Franse generaals en officieren, in met de volgende woorden:

“Burger! Eert God! Wij zijn vrij! Dat het de gevluchte tiran niet mag lukken uw dapperheid te ontzenuwen. ‘Dood of vrij’ moet uw zinspreuk zijn! Bij deze plechtige ingewijde vrijheidsboom verbind ik u allen in naam der vrijheid. Dit is een heilig verbond, burgers! Wij zweren trouw aan ons vrijgeworden Nederland.”

De onthulling van een vrijheidsboom in Dokkum in het voorjaar van 1795 werd opgeluisterd met een lied tegen de stadhouder en diens aanhangers:

De Vrijheid zag zig woest bestreden;
’t Geweld stond aan haar ondergang.
De Muitzugt dorst ontwerpen smeeden;
Oranje boven! was haar zang. Oranje boven! was haar zang.
Die Moordkreet klonk voor Dokkums wallen: Maar gij, Bataaven ! gij stond pal:
’t Kanon deed, dondrend van uw wal, de vuige Oranje helden vallen.
Dies word u deeze Boom, o Vrijheid! toegewijd,
En wee! En wee! Die ooit hem schend; of muitziek u bestrijd.

Toen de Fransen na de nederlagen van Napoleon definitief verslagen waren, hakten de nieuw machthebbers de vrijheidsbomen om. Maar al tijdens de Franse Tijd moesten de bomen er regelmatig aan geloven. Zo beschoten drie jongeren op 21 oktober 1795 in Suawoude (in Tietsjerksteradeel in Friesland) een vrijheidsboom. Daarbij schoten ze de ‘Vrijheidshoed’ of ‘muts’ – in de top van de boom – eraf. Ook de vrijheidsboom in de stad Groningen moest er aan geloven. Op Hemelvaartsdag 10 mei 1804 was het gedaan met de Groningse vrijheidsboom. Gedurende de nacht was de boom al verminkt door jongeren, die de boom gedeeltelijk om zaagden en een touw aanbrachten. De volgende dag kwam de boom aan zijn eind en werd in het water gedumpt. De site DeverhalenvanGroningen.nl meldt over dit jeugdig vandalisme:

“De overheid deed onderzoek naar het gebeuren, maar uit de stukken blijkt niet dat het vandalisme erg werd betreurd.”

Boek: Nederland onder Franse invloed – Mannes van der Brug
Lees verder: Zonder Franse Tijd geen Nederland en België

Bronnen ▼