Wandelen over de beenderen en restanten van de Eerste Wereldoorlog

Nadat Douglas Gillespie op zaterdag 25 september 1915 om 6.30 uur op zijn fluitje blies, gingen hij en zijn mannen ‘over de top’. Dat wil zeggen dat ze uit hun loopgraaf klommen en het niemandsland tussen de twee fronten betraden om de Duitse linie aan te vallen. De aanval vond plaats in de omgeving van La Bassée in Frankrijk tijdens het Artois-Loosoffensief, een Frans-Brits offensief tijdens de Eerste Wereldoorlog dat vanwege de grote verliezen en de nietige terreinwinst in de boeken ging als een mislukking.

Terwijl Gillespie zich met zijn compagnie langs mijnkraters een moeilijke weg baande richting de Duitse loopgraven, was het voor de vijand prijsschieten. De jonge tweede luitenant wist door het Duitse prikkeldraad te kruipen, maar aangekomen bij de loopgraaf was zijn geluk op. Hij werd geraakt door vijandelijke kogels en stierf ter plekke, zesentwintig jaar jong. Zijn lichaam werd nimmer teruggevonden.

Douglas Gillespie had een van de vele onbekend gebleven slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog kunnen zijn. Zijn naam slechts bekend bij zijn weinige nabestaanden en vereeuwigd op de muur van het Loos Memorial op Commonwealth-begraafplaats Dud Corner. De Schotse student, wiens jongere broer Thomas al op 18 oktober 1914 sneuvelde (eveneens nabij La Bassee), maakte zich echter onbewust onsterfelijk door de brieven die hij gedurende zijn stationering aan het Westfront schreef aan zijn ouders en aan zijn voormalige schoolhoofd op Winchester College.

Terwijl het einde van de oorlog nog lang niet in zicht was en het oorlogsgeweld voor hem een dagelijkse realiteit was, beschreef hij een ambitieus idee dat hij na de oorlog gerealiseerd wilde zien: een pad langs de voormalige frontlinie van het Westelijk front, van de Vogezen tot aan de zee. Hij schreef hierover:

“De grond zit zo vol gaten en littekens, is uit elkaar gereten door granaten en ligt vol verwrongen prikkeldraad, dat het jaren zal duren voordat hij weer begaanbaar is, maar ik zou een mooie weg maken in het ‘niemandsland’ tussen de linies, met paden voor pelgrims die te voet gaan en ik zou bomen planten voor schaduw, en fruitbomen, zodat de grond niet helemaal verloren gaat. Dan zou ik elke man [vrouw] en kind in West-Europa op pelgrimstocht willen sturen langs die Via Sacra, zodat ze kunnen nadenken en van de stille getuigen aan weerszijde leren wat oorlog betekent.”

Een wandelroute

In 2020 werd het plan van Gillespie gerealiseerd in de vorm van de Western Front Way, een wandelroute van Nieuwpoort aan de Belgische kust tot aan Pfetterhouse aan de Frans-Zwitserse grens. De Britse oud-docent en historicus Anthony Seldon (1953) was de drijvende kracht achter het initiatief. Hij nam ongeveer tien jaar eerder voor het eerst kennis van het idee van Gillespie toen hij onderzoek deed voor zijn samen met David Walsh geschreven boek Public Schools and The Great War (2013).

De brieven van Thomas en Douglas aan het thuisfront werden in 1916 door hun van verdriet verscheurde ouders in een boek gebundeld. In een vervolgdeel was ook de brief opgenomen waarin Douglas aan het schoolhoofd zijn idee over het vredespad uitgebreid toelichtte. Gegrepen door de visionaire blik van de student besloot Seldon dat het idee honderd jaar later eindelijk werkelijkheid moest worden. Na contact gelegd te hebben met nabestaanden en sympathisanten, werd de Western Front Way opgericht, de liefdadigheidsinstelling die het project moest promoten.

Het duurde tot 2021 voordat Seldon zelf de vredesroute wandelde. In de voorliggende jaren was zijn leven over de kop gegooid door de ziekte en het overlijden van zijn echtgenote en door zijn eigen gezondheidsproblemen. Hij nam ontslag van zijn werk als directeur van een kleine universiteit en als niet-geoefend wandelaar begon hij, nog niet helemaal hersteld van de ellende die hem was overkomen, met lopen. Niet dat het de meest geschikte tijd was om een wandeling van 1.000 kilometer te maken, want het was midden in de coronaperiode. Slechts de hotels in grotere steden waren open en steeds was er de vrees om zelf besmet te raken en de tocht te moeten afbreken. De pandemie is dan ook een constante aanwezigheid in Seldons door Meta Gemert vertaalde boek Het pad van de vrede waarin hij verslag doet van zijn wandeltocht.

Deze prestatie was bedoeld om aandacht te vragen voor het door de brieven van Gillespie geïnspireerde initiatief, maar voor de schrijver zelf was het ook een zoektocht naar de betekenis van vrede en naar zichzelf. Ook probeerde hij te weten te komen waarom juist Douglas Gillespie als enige van miljoenen militairen dit pelgrimspad bedacht. Wat was hij voor iemand en wat ging er in hem om?

Toen en nu

Het boek is een echt wandelboek waarin de auteur zijn lezers meeneemt langs het voormalige front, maar waarin hij ook uitvoerig ingaat op zijn ervaringen, waaronder de vele ongemakken en problemen die hij onderweg doorstond, zoals pijnlijke voetblaren en een beet van een hond die mogelijk leed aan hondsdolheid. Vaak legt hij het verband tussen toen en nu. De stank van een dode das die hij onderweg tegenkomt doet hem denken aan hoe vreselijk het gestonken moet hebben aan het front, als de lichamen van de doden niet opgeruimd konden worden en dagenlang in het niemandsland lagen te rotten. Als hij slecht geslapen heeft, troost de schrijver zichzelf “met de gedachte dat de soldaten dagenlang overleefden met heel weinig slaap”. Hij schrijft:

“Ik merk dat de Tommies een constant referentiepunt worden. Zij deden het. Ik kan het ook. Achterhalen hoe zij het aan het front uithielden, is mijn nieuwe queeste geworden.”

Dat zijn eigen ontberingen in het niet vallen bij wat de frontstrijders te verduren kregen, verliest de Brit niet uit het oog. Door de oprechte wijze waarop hij zijn eigen problemen beschrijft ontstaat wel sympathie voor zijn doorzettingsvermogen. Zal hij het eindpunt halen?

Dat Seldon wandelde in de tijd van de wereldwijze grieppandemie betekende dat hij onderweg met slechts weinig mensen sprak, want uit vrees voor besmetting bleven die uit zijn buurt en visa versa. Dat is wel een gemis in het boek, want juist toevallige ontmoetingen kunnen interessante verhalen en inzichten opleveren, zo weten we onder andere van de wandelseries op tv van de Belgische programmamaker Arnout Hauben.

Bijeengedreven door angst

Corona zorgde echter wel voor opmerkelijke gedachtegangen van de schrijver. Zo haalt hij aan dat aan het front diepe vriendschappen tussen mannen ontstonden. Uit het zicht van de maatschappij was er – naast een massaal prostitueebezoek – ook sprake van homoseksuele contacten, ook al waren die verboden. Ten minste 230 Britse soldaten belandden hierom na een veroordeling door de krijgsraad in de gevangenis. Seldon concludeert:

“Nooit eerder waren mannen in de frontlinie of als reserve, dag en nacht, etend en drinkend bij elkaar geweest zonder een voordeur om achter je dicht te trekken. Het is ironisch dat ik dit schrijf tijdens de COVID-lockdown, op het moment dat we als nooit tevoren uit elkaar worden gedreven: in de oorlog werden mensen bij elkaar gegooid als nooit tevoren. Angst dreef hen toen juist bijeen, angst drijft ons nu uit elkaar.”

De afwezigheid van toevallige ontmoetingen wordt gecompenseerd met verschillende persoonlijke verhalen. Seldon noemt de Eerste Wereldoorlog “een mannenoorlog” en richt zich vooral op de ervaringen van Britse militairen aan het front, maar vertelt ook het verhaal van Olive Mudie-Cooke, een vrouwelijke ambulancechauffeur die vanaf januari 1916 in Frankrijk diende bij de First Aid Nursing Yeomanry. Na de oorlog maakte ze schetsen en schilderijen van wat ze zag aan het front. Op een van haar schilderijen is een verpleegster te zien die een lucifer vasthoudt om de sigaret van gewonde soldaat aan te steken.

Een andere vrouw die in het boek wordt genoemd is Marie-Marguerite Wibrotte, een onderwijzeres uit Lunéville in Frankrijk die zich in de zomer van 1914 inspande om de lichamen van gesneuvelde militairen fatsoenlijk te begraven en die aldus aan de basis stond van de militaire begraafplaats van Friscatti.

Een hoge prijs

Seldon is een empathische man die meeleeft met de verschrikkingen die ruim honderd jaar eerder plaatsvonden langs de route die hij bewandelt. Waarvoor diende dit bloedvergieten? Alleen al de 302 dagen durende Slag om Verdun, zo haalt hij aan, leverde een kwart miljoen doden op, zonder dat het front verschoof. ‘Ze komen er niet door’, zo luidde het motto uit 1916 dat staat op het Franse monument uit 1928 in Verdun. ‘Nee, ze kwamen er niet door,’ aldus Seldon, ‘maar weke prijs betaalden ze?’

Op de begraafplaatsen die hij onderweg bezoekt, staat hij stil bij de veel te vroeg beëindigde levens. Van velen, onder wie de broers Gillespie, werd het lichaam nooit teruggevonden en is er geen graf. Steeds is Seldon zich bewust van…

“…het feit dat ik bij elke stap over beenderen en restanten van de oorlog loop”.

Ondanks de naargeestige en deprimerende sporen van de oorlog – en zijn eigen lichamelijke problemen – houdt Seldon de moed erin. Zowel zijn boek als het wandelpad vormen een eerbetoon aan de vrede. Hierover schrijft hij, met in zijn gedachten ook de Tweede Wereldoorlog en de hedendaagse oorlog in Oekraïne:

“Soms, zoals bij Hitler of Poetin, wordt agressie door agressie gevoed en het lijden van anderen laat hen koud en onverschillig. Ik blijf er echter op vertrouwen dat samen met mensen uit andere landen wandelen over de Western Front Way en observeren ‘waartoe oorlog leidt’ (in de woorden van Gillespie) stapje voor stapje zal bijdragen aan een vreedzame wereld.”

Het boek van Anthony Seldon leest als een rondleiding langs het voormalige front met Anthony Seldon als deskundige gids. Hij weet het vredesideaal van Douglas Gillespie te vertalen naar onze tijd en kleine verhalen te verbinden met de grote historische feiten, hoewel er door de opzet van het boek onvermijdelijk in sneltreinvaart door de geschiedenis geraasd wordt. Uitleg over het ontstaan van de oorlog en de politieke achtergronden ontbreekt grotendeels. Tegelijkertijd is het boek een persoonlijk wandelverslag, waarin de auteur vertelt over zijn eigen angsten, problemen en verdriet, in de stijl van Het zoutpad (2018) en de twee vervolgen hierop van Raynor Winn. De prachtige omslag van de Engelse editie van het boek is ontworpen door Edward Bettison, die ook de omslagen van de boeken van Winn verzorgde.

Het pad van de vrede stimuleert de lezer om zelf het pad te gaan bewandelen, maar voor wie vreest voor blaren, bijtende honden en alle andere pech die Seldon trof, geeft zijn boek vanuit de luie stoel ook een uitstekende indruk van de achtergrond en betekenis van de Western Front Way.

Boek: Het pad van de vrede – Anthony Seldon
Link: www.thewesternfrontway.com