Verzuiling en ontzuiling

Het begrip verzuiling duidt op de verdeling van een samenleving in bevolkingsgroepen die zich op levensbeschouwelijke of sociaal-economische basis afzonderlijk organiseren. Bijvoorbeeld in eigen politieke partijen, met eigen vakbonden, scholen, sociale vangnetten, kranten en leider(s). Deze maatschappelijke verdeling van de samenleving in de jaren 1880-1960 bestond in Nederland, maar kwam in vergelijkbare vormen ook voor in landen als België, Zwitserland, Libanon en Maleisië. Deze bijdrage gaat over de verzuiling in Nederland.

De term verzuiling heeft een negatieve bijklank en wordt vaak gebruikt door mensen die tegen een dergelijke maatschappelijke verdeling zijn. Het begrip ‘verzuiling’ is vermoedelijk ontstaan in de jaren 1930. Een van de eerste vermeldingen van ‘verzuiling’ of ‘zuil’ kwam voor in het rapport Werk voor de werkloze jeugd (1933), waarin de term ‘moderne zuil’ vermeld stond als aanduiding van meerdere sociaaldemocratische (socialistische) organisaties.

In 1939 schreef het Limburgsch Dagblad (24 april 1939) over het bestaan van vier zuilen in Nederland: de katholieke zuil, de protestantse zuil, de socialistische (of sociaaldemocratische) zuil en de neutrale (ook wel liberale of algemene) zuil. Deze zuilen waren ontstaan vanaf 1880. Maar hoe verliep dit proces van verzuiling precies?

Het ontstaan en de groei van de verzuiling: vier groepen

De zuilvorming begon in de hoek van het protestantisme. De gereformeerden wilden een vuist maken tegen de groeiende invloed van het liberalisme in Nederland. Ook vormde hun organisatievorming een reactie op de liberale grondwet van 1848, van Johan Rudolph Thorbecke, die de katholieken ruimte gaf om de bisschoppelijke structuur in Nederland te herstellen, wat in 1853 gebeurde. De protestanten reageerden hierop met een protestbeweging, de Aprilbeweging van 1853.

Aanvankelijk maakten de protestanten onder Guillaume Groen van Prinsterer zich sterk voor de financiering van het bijzondere onderwijs (onderwijs op religieuze grondslag) naast het openbare onderwijs. In 1860 richtte hij de Vereniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs op, die dit moest verwezenlijken. In 1917 werd dit ideaal bereikt met de Pacificatie.

Maar het was vooral Groen van Prinsterers opvolger Abraham Kuyper die de verzuiling een impuls gaf door organisatievorming. In 1879 richtte hij de eerste Nederlandse politieke partij op, de Antirevolutionaire Partij (ARP) – ‘antirevolutionair’ stond voor verzet tegen de idealen van de Franse Revolutie -, in 1880 gevolgd door de Vrije Universiteit, een gereformeerde universiteit – ‘vrije’ stond voor: los van overheidsbemoeienis – in Amsterdam. Het motto van de neocalvinist Abraham Kuyper was ‘soevereiniteit in eigen kring’: het recht om als ideologische groep (gereformeerden) op elk niveau in de samenleving tot eigen organisaties over te gaan. Andere protestantse groepen – hervormden en bevindelijk gereformeerden – volgden het voetspoor van Kuyper en richtten ook hun eigen politieke bewegingen op, zoals de CHU (1908) en de SGP (1918).

De andere groepen reageerden hierna op de gereformeerde organisatievorming en sloegen dezelfde weg in. De katholieken kregen met de Roomsch-Katholieke Staatspartij (RKSP) in 1926 – daarvoor bestond al een eigen kiesvereniging – een eigen politieke partij. De sociaaldemocraten richtten de SDAP op (1894) en de liberalen stichtten in 1885 de Liberale Unie, waar later afsplitsingen als de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB, 1901) uit voortkwamen.

De vier maatschappelijke groepen kregen met name in de jaren 1900-1950 hun eigen periodieken, media, onderwijsinstellingen, et cetera. Zo lazen gereformeerden het blad De Standaard van Abraham Kuyper en tijdens en na de Tweede Wereldoorlog het gereformeerde dagblad Trouw, dat als verzetskrant begonnen was. De NCRV bracht (vanaf 1924) de protestantse boodschap via de radio en later de televisie. De katholieken lazen op hun beurt De Maasbode (opgegaan in De Tijd) en vanaf 1919 De Volkskrant, terwijl ze de KRO kregen als omroepstelsel en de Katholieke Universiteit Nijmegen (vanaf 1923, tegenwoordig de Radboud Universiteit) als onderwijsinstelling.

De sociaaldemocraten (socialisten) organiseerden zich met name rond de partij SDAP (1894), lazen bladen als Het Vrije Volk en de krant Het Parool, en konden zich in het interbellum laven aan de radio-uitzendingen van de VARA.

De liberale, algemene of neutrale zuil was het minst sterk georganiseerd. Maar ook hier onderscheidde men zich duidelijk van andere ideologische groepen, met partijen als de VDB en de Liberale Unie, de door een fusie ontstane Liberale Staatspartij (LSP, 1921), de AVRO (1927) en eigen periodieken als de Nieuwe Rotterdamsche Courant en het Algemeen Handelsblad.

Ontzuiling vanaf de jaren 1960

Onder invloed van de culturele tegenbeweging van de jaren 1960 (de antihouding van de Provo’s), de opkomst van televisie en de groeiende welvaart (mensen konden op vakantie en ontdekten andere gebieden en opvattingen) vanaf de jaren 1960 trad in die tijd een periode van ontzuiling in. De ontkerkelijking nam toe en de banden met ideologische organisaties werden in de decennia erna steeds losser. Een kenmerkend voorbeeld van de ontzuiling is de samenwerking die katholieken en protestanten in 1980 aangingen in de nieuwe partij het CDA. Maar ook verschijnselen als teruglopend kerkbezoek en het fenomeen van de zwevende kiezer horen bij de ontzuiling.

Boek: Van verzuiling tot versplintering – Fons Kockelmans
Meer: Politieke geschiedenis
Ook interessant: Tijdlijn & samenvatting Nederlandse geschiedenis

Bronnen ▼