Onder impuls van de contrareformatie, aangezwengeld door het Concilie van Trente (1545-1563), werd eveneens in de verschillende kunstvormen een antwoord geformuleerd op de reformatietheorieën van de protestanten. Een nieuwe kunststijl die de dogma’s van de katholieke kerk door middel van een nooit eerder geziene pracht en praal in de verf moest zetten zag het licht: de barok. Enig doel: twijfelaars en afvalligen imponeren en zo terug onder de banier scharen van het ‘ware’ geloof. In een bijna volslagen mannelijke schilderswereld trad in die tijd één vrouw op de voorgrond: Artemisia Gentileschi. Een portret:
Een tumultueuze levensloop
Dit laatste had hij beter niet kunnen doen, want Tassi vergreep zich binnen de kortste keren aan Artemisia. Hoewel hij beloofde haar te huwen kwam Tassi zijn belofte niet na waardoor het tot een langdurig en ingewikkeld proces kwam waarbij Artemisia onderworpen werd aan een vernederend gynaecologisch onderzoek. Het trauma dat zij door de ganse zaak hierbij opliep zal later als een rode draad in haar werk aanwezig blijven.
Ondertussen zorgde haar vader vlug voor een huwelijk om haar eer te redden. Pietro Stiattesi, een wat middelmatige schilder wordt de uitverkorene en het jonge paar vestigt zich in Florence. Daar maakt ze kennis met Galileo Galilei (1564-1642) en begint te werken voor de machtige familie de Medeci. In 1616 wordt ze als eerste vrouw toegelaten tot de Accademia dell’Arte del designo en kan ze eindelijk een volwaardige schildersopleiding genieten.
Na enige tijd botert het niet goed meer met haar Pietro en eind 1620 keert Artemisia terug naar Rome waar ze met haar indringende schilderwerken veel lof oogst. Na een kort verblijf in Genua en Venetië, verhuist ze naar Napels. Enkele jaren later reist ze op uitnodiging van de Engelse koning Karel I (1600-1649) naar Londen waar ze opnieuw het schilderspenseel hanteert samen met haar vader Orazio die daar ondertussen tot hofschilder is aangesteld. Na diens dood in 1639, verlaat ze Engeland om zich opnieuw, ditmaal definitief, in Napels te vestigen waar ze tot aan haar dood actief blijft als schilderes. Van haar ongetwijfeld grote oeuvre blijven er vandaag de dag echter amper 34 werken over.
Enkele ervan onder de loepe
Naast historisch getinte verhalen vormen in de thematiek van Artemisia’s schilderijen voornamelijk Bijbelse onderwerpen en vertellingen dikwijls de terugkerende elementen. Wel bijzonder is dat zij haar composities vaak op subtiele wijze doorweeft met verwijzingen naar het leed dat haar vroegere mentor, Agostino Tassi, haar aandeed.
Artemisia’s werk weerspiegelt haar visie op hoe Suzanna de oneerbare voorstellen van de grijsaards moest ondergaan. Het doek dateert uit 1610 en zou dus door haar geschilderd zijn op zeventienjarige leeftijd of anders gesteld, twee jaar vóór haar verkrachting. Eigenaardig genoeg hebben deze zogenaamde grijsaards op haar schilderij opvallend jeugdige trekken en één ervan lijkt in zijn gelaatstrekken zelfs opmerkelijke gelijkenissen te vertonen met haar leermeester en verkrachter. Sommige kunsthistorici zijn dan ook de mening toegedaan dat het werk geantidateerd werd door haar vader Orazio om het doek als troefkaart uit te spelen tijdens het proces tegen Tassi. Het schilderij moest immers aantonen dat het jeugdig talent van Artemisia mogelijks gefnuikt was door haar brutale aanranding. Het controversiële olieverfdoek is te bezichtigen in het Slot Weiβenstein in Pommersfelden, een plaatsje in de Duitse deelstaat Beieren.
Maar het meest tot de verbeelding sprekend werk van Artemisia is ongetwijfeld Judith onthoofdt Holofernes. Dit olieverfdoek schilderde ze in 1612 en ook hier heeft ze haar inspiratie gezocht in een apocrief Bijbelboek. Volgens het verhaal slaagt Judith, een vrome weduwe, er samen met haar dienstmaagd in om hun door de troepen van Holofernes belegerde dorp Betulia te redden door met een list het vijandelijk tentenkamp binnen te dringen, Holofernes dronken te voeren en hem nadien te onthoofden.
Net als Suzanna en de grijsaards is ook het verhaal van Judith reeds van oudsher een veelvuldige bron van inspiratie geweest in de kunst: Michelangelo schilderde Judith op het plafond van de Sixtijnse kapel, Donatello vereeuwigde haar in een bronzen sculptuur en heel wat vermaarde schilders zoals Alessandro Botticelli en Lucas Cranach de Oude (zie artikel: ‘Alten Meistern’ uit de renaissance) hebben haar op doek uitgebeeld.
In haar compositie koos Gentileschi afgetekend voor een zeer realistische en huiveringwekkende weergave van het verhaal. Tegelijkertijd is overduidelijk de invloed merkbaar van Caravaggio, de meester van de ‘chiaroscuro’ of ‘clair-obscur’, een techniek waarbij licht en donkercontrasten dominerend zijn. Op het schilderij vormen de figuren bijna een perfecte driehoek. Links de dienstmaagd die een tegenstribbelende Holofernes onbewogen in bedwang houdt terwijl rechts Judith bijna emotieloos de dronken krijgsman met een mes koelbloedig onthoofdt. Ook hier menen sommigen in de zieltogende Holofernes de gelaatstrekken van Agostino Tassi te herkennen. Het schilderij kan men bekijken in het ‘Museo di Capodimonte’ te Napels.
Later, tijdens haar verblijf aan het Engelse hof van Karel I schilderde zij in 1639 samen met haar vader een reeks van negen doeken, getiteld: An Allegory of Peace and Arts under the English Crown. Deze compositie (8,92 x 10,70m) was initieel voorzien als plafondversiering voor de ontvangstzaal van het “House of Delights” te Greenwich, een buitenverblijf van de Engelse koningin Henrietta Maria. Toen Cromwell kort nadien de macht greep liet hij de meeste kunstwerken die ook maar enigszins aan Karel I of aan de monarchie herinnerden, vernietigen. Op wonderlijke wijze ontsnapte het kunstwerk echter aan de vernielzucht van de puriteinen. Momenteel siert het werk het plafond van de vestibule van het statige ‘Marlborough House’ te Londen.
Nabeschouwing
Zoals meestal het geval bij kunstenaars werd het talent van Artemisia Gentileschi pas eeuwen later naar juiste waarde ingeschat. Onder impuls van allerlei vrouwenbewegingen die begin twintigste eeuw ijverden voor gelijke rechten werd zij door het kwaad dat haar werd aangedaan als een icoon beschouwd en omwille van haar strijd om als kunstenares in een mannenwereld aanvaard te worden als een feministe ‘avant la lettre’ naar voren geschoven. Hierdoor kwamen plotseling ook haar werken opnieuw in de belangstelling te staan en vandaag de dag erkent iedereen de virtuoze begaafdheid die in haar composities terug te vinden zijn.
