Benjamin Ferencz was zevenentwintig jaar oud toen hij kort na de oorlog in Neurenberg hoofdaanklager was in het Einsatzgruppen-tribunaal dat in de media “de grootste moordzaak in de geschiedenis” werd genoemd. Vierentwintig voormalige leiders van de Duitse moordeskaders werden ter verantwoording geroepen voor de moord op meer dan 1 miljoen Joden en andere bevolkingsgroepen aan het Oostfront. Het was zijn bevlogenheid waar de jonge Joods-Amerikaanse jurist zijn benoeming aan te danken had, want bogen op een glansrijke militaire of juridische carrière kon hij niet.
Benjamins ouders scheidden toen hij zes was, maar zowel de echtscheiding als de armzalige omstandigheden waarin hij opgroeide kregen hem niet klein. Hij greep alle kansen aan om iets van zijn leven te maken. Al op jonge leeftijd wist Benjamin dat hij jurist wilde worden. Zijn eerste ervaringen in de juridische wereld deed hij op toen hij voor zijn studie vrijwilligerswerk deed in het strafrechtsysteem van New York. Hij ontdekte toen dat ogenschijnlijk respectabele burgers in staat waren tot de meest vreselijke misdaden, een conclusie die hij later in Neurenberg bevestigd zou zien. In 1940, op twintigjarige leeftijd, behaalde hij zijn bachelorsdiploma in de sociale wetenschappen. Daarna zette hij zijn zinnen op het vervolgen van zijn opleiding aan de Harvard Law School. Hij werd toegelaten tot de prestigieuze universiteit, een grote prestatie voor de jongeman die gedurende zijn vroege jeugdjaren voorbestemd leek voor een leven in armoede.
Op Harvard ontwikkelde Ferencz een groot gevoel voor ethiek en mensenrechten. Als assistent van professor Sheldon Glueck verzamelde hij informatie voor een boek van de criminoloog over Duitse oorlogsmisdaden. Tijdens zijn rechtenstudie woedde de Tweede Wereldoorlog in al zijn hevigheid. Na de Japanse aanval op Pearl Harbor had de jonge student zich gemeld voor militaire dienst, maar zonder dat hij het wist zorgde de ambtenaar van het lokale registratiebureau ervoor dat hij eerst zijn opleiding kon afmaken. Na zijn afstuderen in 1943 werd hij als gewoon soldaat ingedeeld in het 115th Anti Aircraft Artillery (AAA) Gun Battalion.
Van maart tot september 1943 volgde Ferencz een militaire basistraining in Camp Davis in North Carolina. Het was een grote overgang van de vrijzinnige academische wereld naar het starre militaire bestaan. De urenlange marsen leken voor Ferencz enkel bedoeld om soldaten te leren “hun rechtervoet van hun linker te onderscheiden”. De eigenwijze rekruut kreeg het geregeld aan de stok met zijn superieuren. “Als jonge mensen getraind worden om te moorden op bevel dan moeten ze eerst opgeleid worden om niet te denken”, zo verklaarde hij na de oorlog. Voor iemand met een onafhankelijke geest als hij was dat een moeilijke opgave.
Op 16 december 1943 arriveerde Ferencz, inmiddels met de rang van korporaal, met zijn bataljon in Engeland. Na bijna een half jaar wachten nam hij met zijn eenheid deel aan de geallieerde landing in Normandië. Enkele dagen na D-Day op 6 juni 1944 ging hij aan land op Omaha Beach waar eerder honderden Amerikaanse militairen gesneuveld waren. Ook gedurende de volgende maanden nam hij nimmer actief deel aan gevechten. Officieel was hij typist voor de voorraadruimte van het artilleriebataljon, maar hij leerde nooit typen. Evenmin zou hij ooit een kanon afvuren of een kogel afschieten op de vijand.
Duitse oorlogsmisdaden
In december 1944 werd er voor korporaal Ferencz een positie gevonden die beter aansloot bij zijn capaciteiten. Hij werd overgeplaatst naar de Judge Advocate Section van generaal Pattons Third Army. Deze organisatie was onder andere belast met het vervolgen van Amerikaanse militairen die beschuldigd werden van desertie, afwezigheid zonder toestemming en insubordinatie. Een speciale subafdeling was opgericht voor onderzoek naar Duitse oorlogsmisdaden. Omdat Ferencz tijdens zijn studie ervaring had opgedaan met deze materie werd hij ingedeeld bij deze sectie.
Mede dankzij het werk van Ferencz konden de Amerikanen na de oorlog in het voormalige concentratiekamp Dachau meer dan 600 Duitsers vervolgen voor het vermoorden van Amerikaanse vliegeniers, waarvan er 140 ter dood veroordeeld werden. Behalve met dit onderzoek hield Ferencz zich ook bezig met het verzamelen van bewijsmateriaal van misdaden die waren begaan in de Duitse concentratiekampen. Op een landkaart hield hij de locaties bij waar door de Amerikanen kampen aangetroffen waren. Nadat Amerikaanse troepen in Ohrdruf, vlakbij Erfurt, stuitten op een Aussenlager van KZ Buchenwald vol horrortaferelen reisde hij erheen om zelf getuige te zijn van de stapels uitgemergelde lijken en andere bewijzen van gruweldaden. Hij was geschokt door wat hij hier en in andere concentratiekampen aantrof. Ook tegenwoordig nog spreekt of denkt hij liever niet over de details.
“Mijn geest wilde niet accepteren wat mijn ogen zagen. Ik kreeg een inkijkje in de hel”.
Het door Ferencz verzamelde bewijsmateriaal kon later gebruikt worden bij rechtszaken tegen kampbewakers. Ferencz was opgelucht dat zijn werk in Duitsland er in december 1945 opzat. De drie jaren in het Amerikaanse leger waren de “meest akelige ervaring in mijn leven”, zo verkondigt hij. “Nooit meer wilde ik van zulke gruwelen getuige zijn.” Het was zijn stellige overtuiging dat het voorkomen van oorlog de enige manier was om zulke misdaden voortaan te voorkomen.
In de rang van sergeant keerde Ferencz terug naar de Verenigde Staten. Hij ging er op zoek naar een baan, wat niet gemakkelijk was gezien het grote aantal mannen dat van het front terugkeerde. Na enige tijd vernam hij dat het leger dringend op zoek was naar juristen met verstand van het berechten van oorlogsmisdadigers. Ferencz, die het nooit hoger had geschopt dan sergeant, kreeg het aanbod om als kolonel terug te keren naar Duitsland om te helpen bij het vervolgen van oorlogsmisdadigers. Opnieuw als militair in dienst treden weigerde hij, maar hij ging ermee akkoord om als burger met de privileges van een kolonel zijn bijdrage te leveren aan de Amerikaanse rechtspraak in Duitsland.
Bij aankomst in Duitsland werd Benjamin Ferencz naar Berlijn gezonden om daar een bureau op te zetten voor het Office of the Chief of Counsel for War Crimes (OCCWC). Op dat moment stonden in Neurenberg tweeëntwintig topnazi’s, waaronder Hermann Göring en Albert Speer, terecht voor het Internationale Militaire Tribunaal (IMT), maar het Amerikaanse onderzoeksbureau voor oorlogsmisdaden hield zich al bezig met het verzamelen van bewijzen tegen andere verdachten. De uitspraak van het IMT volgde op 1 oktober 1946. Daarna werden van 9 december 1946 tot 13 april 1949, eveneens in Neurenberg, vervolgprocesssen gevoerd voor twaalf Amerikaanse militaire tribunalen tegen in totaal 185 verdachten, waaronder artsen, rechters, industriëlen en legerleiders.
In Berlijn kreeg Ferencz al gauw de leiding over het OCCWC-bureau. Zijn vrouw, die Duits had gestudeerd, werd door hem aangenomen als onderzoeker. Ferencz en zijn medewerkers doorzochten de archieven van Berlijnse nazi-instellingen op zoek naar bewijsmateriaal. Een gigantische klus.
Het was volgens Ferencz in het voorjaar van 1947 toen een medewerker een belangrijke ontdekking deed in de archieven van het naziministerie van Buitenlandse Zaken. Het ging om een complete verzameling kopieën van zogenoemde Ereignismeldungen van de Einsatzgruppen. In deze geheime rapporten stond nauwkeurig opgesomd hoeveel executies door deze moordeskaders van de SS uitgevoerd waren tijdens de Duitse invasie van de Sovjet-Unie. De slachtoffers waren vooral Joden, maar ook zigeuners en Sovjetfunctionarissen vielen ten prooi aan de Duitse vuurpelotons. Toen Ferencz de slachtofferaantallen bij elkaar optelde, stopte hij toen hij de 1 miljoen gepasseerd was. Hij wist dat hij belangrijk bewijsmateriaal in handen had en reisde met de eerste vlucht naar Neurenberg om rapport uit te brengen bij zijn chef, Brigadier General Telford Taylor.
Taylor erkende meteen het belang van het bewijsmateriaal, maar zag zich wel voor een probleem gesteld. Met de beperkte hoeveelheid mankracht was het lastig om nog een proces op te zetten. Ferencz stelde daarom voor om zelf de klus te klaren. Na Taylor verzekerd te hebben dat hij deze taak aankon, werd Ferencz benoemd tot hoofdaanklager van wat bekend zou komen te staan als het Einsatzgruppen-proces. Het was de eerste rechtszaak van de zevenentwintig jaar jonge jurist die zijn benoeming vooral te danken had aan zijn bevlogenheid om oorlogsmisdadigers voor het gerecht te brengen.
Einsatzgruppenproces
Op 29 september 1947 waren in de rechtszaal in Neurenberg alle ogen gericht op een kleine man achter het spreekgestoelte. Benjamin Ferencz hield zijn openingsrede. Het was die dag precies zes jaar geleden dat in het ravijn Babi Jar bij Kiev in Oekraïne een subafdeling van Einsatzgruppe C begon aan een massa-executie van Joden die in twee dagen tijd 33.771 slachtoffers zou eisen. SS-Standartenführer Paul Blobel, de voor deze massamoord verantwoordelijke commandant, was één van de mannen in de beklaagdenbank. Zenuwachtig om hem en de andere beklaagden van massamoord te beschuldigen was Ferencz niet. Hij was zo zeker van zijn zaak dat het hem slechts twee dagen kostte om het bewijs te presenteren. Enkel de officiële rapporten van de Einsatzgruppen legde hij voor als bewijs. Getuigenverklaringen liet hij bijna geheel achterwege, omdat die immers subjectief waren. Daarentegen had de verdediging 136 dagen nodig voor haar verweer.
“…recht van mensen om in vrede en waardigheid te leven, ongeacht ras of religie.”
In zijn memoires schreef Ferencz dat hij hoopte dat het proces…
“…op de één of andere manier zou helpen om een herhaling van zulke verschrikkingen in de toekomst te voorkomen. Ik was vastbesloten om alles te doen wat ik kon om een fundament te leggen voor een meer humane wereld”.
In de slotzin van zijn openingsrede in Neurenberg noemde hij de beschuldigden “wrede beulen wier terreur de zwartste bladzijde in de geschiedenis van de mens schreef. […] Als deze mannen in vrijheid gesteld worden dan heeft recht zijn betekenis verloren en moet de mens leven in angst.”
Gedurende de daaropvolgende jaren zouden alle veroordeelden eerder vrijkomen. Deze amnestie stond in het licht van de Koude Oorlog, toen West-Duitsland door de Amerikanen werd beschouwd als bondgenoot in de strijd tegen het communisme en de vervroegde vrijlating van nazi-oorlogsmisdadigers de banden tussen de Bondsrepubliek en het Westen moest verbeteren.
Ferencz kon tevreden terugkijken op het tribunaal, maar was niet in een jubelstemming. Hij liet verstek gaan bij het gebruikelijke feestje om de succesvolle afloop van een proces te vieren. Het feit dat vijftien beschuldigden ter dood veroordeeld waren, drukte zwaar op zijn geweten. Hij vond de doodstraf weliswaar gerechtvaardigd, maar wraak was nooit zijn doel geweest. Zelf had hij de doodstraf niet geëist, omdat hij bang was dat dit de ernst van de misdaden zou “trivialiseren”, alsof “het executeren van een handvol genocideplegers” alles zou doen vergeten.
“We waren het verschuldigd aan de miljoenen slachtoffers om hun dood een grotere betekenis te geven. Misschien door de diepte van hun lijden te openbaren en te tonen dat als de wet zulke gruweldaden niet door de vingers zou zien, de kreet ‘nooit meer’ mogelijk werkelijkheid zou worden.”
Dit is een ingekort fragment van een hoofdstuk uit het boek Meer dan alleen Auschwitz van dezelfde schrijver. Geplaatst naar aanleiding van het overlijden van de voormalige Neurenberg-aanklager op 7 april 2023. Benjamin Ferencz werd 103 jaar oud.
