De Brandaris, de oudste vuurtoren van Nederland

De Brandaris op de westhoek van Terschelling is de bekendste én oudste nog bestaande vuurtoren van Nederland. De 53,7 meter hoge toren dateert oorspronkelijk uit 1594. Sinds 1965 is de toren officieel een rijksmonument. De geschiedenis van de beroemde toren in vogelvlucht.

Er zijn verschillende verklaringen voor de naam van de toren. Vermoedelijk werd het bouwwerk vernoemd naar een nabijgelegen dorpje dat destijds Sint Brandarius of Sint Brandarys heette. Ook de Ierse zeevarende heilige Brandaan van Clonfert wordt wel eens genoemd als mogelijke verklaring voor de naam van de vuurtoren, maar daarvoor is geen bewijs.

“Eijn mercke”

Al in de veertiende eeuw, dus nog voor de bouw van de Brandaris, werden op Terschelling herkenningspunten aangelegd voor de scheepvaart. Onder meer de stad Kampen had hier groot belang bij, aangezien de vloot van de Hanzestad Terschelling op haar route had liggen. In 1323 sloot de stad daarom een overeenkomst met het Waddeneiland voor de bouw van “een voerhuijs oft eijn mercke”. Sporen van deze toren zijn nooit teruggevonden.

Ook is bekend dat de toren van de Brandariuskerk enkele eeuwen dienst deed als baken voor de scheepvaart. ’s Nachts brandde op deze toren een vuur. Toen deze toren verdween in zee, werd besloten een nieuwe toren te bouwen.

Ene Pieter Albertsz Vlock uit Medemblik begon in 1593 aan de bouw, op een plek die wat veiliger werd geacht. Het project liep uit op een drama. Nog voor voltooiing stortte de toren in, vermoedelijk omdat er te zachte stenen waren gebruikt. Zes bouwers vonden bij het drama de dood.

Nieuwe poging

De aannemer uit Medemblik kreeg hierna toestemming nog een poging te wagen. Ditmaal werd er strenger toezicht gehouden en gebruikte men steviger stenen. In 1594 was het werk voltooid en liet de Brandaris voor het eerst zijn licht over de zee schijnen. Op de gevel werd een plaquette geplaatst met daarop de duidelijke tekst:

‘Tot waarschouwinge aller seevarende die God behoede’

De Brandaris is eigenlijk geen vuurtoren. In de toren kon in de zestiende eeuw namelijk geen vuur gestookt worden, vanwege de aanwezigheid van een houten overkapping. Men maakte daarom gebruik van lantaarns met kaarsen. Erg veel licht gaven deze lantaarns niet, waardoor de toren uiteindelijk zelfs gedoofd werd. Lange tijd deed hij hierna alleen nog dienst deed als dagbaken. ’s Nachts werden in duinen vuurbakens aangestoken, zodat de scheepvaart toch een oriëntatiepunt had. In de beginperiode werd de Brandaris ook gebruikt als gevangenis en kerktoren.

In 1666 kreeg West-Terschelling een Engelse bestorming voor de kiezen. Een groot deel van het eiland ging in vlammen op, maar de Brandaris bleef gespaard.

In 1834 werd de ‘vuurtoren’ grondig gerestaureerd en kwam er een nieuw lichthuis, met daarin een langzaam draaiend vuurtorenlicht. Dertig jaar later verhuisde dit licht naar de vuurtoren van Texel en kreeg de toren op West-Terschelling een vast licht.

In 1920 ontwikkelde Philips een gloeilamp met een diameter van zo’n dertig centimeter voor de Brandaris. De lichtbron heeft een sterkte van 3,5 miljoen kaarsen en is op een afstand van 19,6 zeemijl te zien.

Mankement aan de Brandaris

Begin 2018 kwam de toren in het nieuws omdat het licht vanwege een technisch mankement niet wilde ontbranden. Doordat er iets niet goed zat in de aansturing, werkte ook de reservelamp niet. Reparatie nam enige tijd in beslag omdat hiervoor mensen vanaf het vasteland naar het Waddeneiland moesten afreizen.

In Nederland is een merk zware shag op de markt dat de naam Brandaris draagt. Op de verpakking is – tegenwoordig naast afschrikwekkende gezondheidswaarschuwingen – een afbeelding van de vuurtoren te vinden.

Boek: De Wadden – Een geschiedenis

Vuurtorens in Nederland, filmpje uit 1978

Bronnen ▼