De scheepsramp met de SS Cap Arcona (1945)

Op 3 mei 1945 zonk het Duitse passagiersschip SS Cap Arcona in de Lübecker Bocht. Dit na een Brits bombardement. Aan boord van het schip bevonden zich 5000 gevangenen uit concentratiekamp Neuengamme. Ook een ander schip, de Thielbeck, met aan boord nog eens 2800 gevangenen, werd gebombardeerd. Ruim 7000 van de opvarenden, waaronder 300 Nederlanders, kwamen hierbij om het leven.

De Cap Arcona behoorde destijds tot de grootste passagiersschepen ter wereld. Pikant detail is dat het 28.000 ton wegende schip in 1943 nog gebruikt werd voor de opnames van een nazi-film over de Titanic. In de loop van de oorlog werd het enorme schip door de Duitse marine gevorderd. De nazi’s zetten de Cap Arcona onder meer in voor de evacuatie van bijna 26.000 Duitse soldaten uit Oost-Pruisen. Die operatie was noodzakelijk vanwege het snel oprekkende Rode Leger.

Drijvende concentratiekampen

In het voorjaar van 1945 gaf SS-leider Heinrich Himmler opdracht concentratiekamp Neuengamme te ontruimen. Vermoedelijk om de gruwelen van de concentratiekampen zo lang mogelijk geheim te houden en om te voorkomen dat de gevangenen levend in handen van de geallieerden vielen. Zo’n tienduizend gevangenen werden naar Lübeck gebracht en ingescheept op drie grote passagiersschepen de Cap Arcona (4.600), Thielbek (2.800) en de Athen (2.000). Dit werden een soort drijvende concentratiekampen. Op de schepen was de toestand dramatisch. Voedsel was er nauwelijks en veel toch al zwaar verzwakte gevangenen zaten dicht op elkaar gepakt in het pikdonkere scheepsruim. Vermoed wordt dat de nazi’s de schepen zelf tot zinken wilden brengen, zodat alle opvarenden in één keer om het leven kwamen, om zo het bewijs van de concentratiekampen te vernietigen. Het lege Neuengamme was inmiddels al volledig ontmanteld en ontruimd.

De aanval op de Cap Arcona

Oprukkende geallieerden zorgden in deze periode voor steeds meer chaos in het Derde Rijk. Op 1 mei stond de 11e Britse tankdivisie vlak voor de stad Lübeck. De Lübecker Bocht lag onderwijl vol met allerlei Duitse oorlogsschepen, waaronder onderzeeboten. De schepen vol gevangenen, lagen hier vrijwel onherkenbaar tussen. Op 3 mei werden de Britten door het Rode Kruis wel ingelicht over de aanwezigheid van de drijvende concentratiekampen. Die informatie werd doorgespeeld naar de luchtmachtleiding maar zou nooit zijn aangekomen bij de betrokken piloten. De Britten zouden gedacht hebben dat er vooral Duitse militairen aan boord waren, die probeerden te ontkomen naar Denemarken of Noorwegen en besloten uiteindelijk tot een grote aanval over te gaan.

In drie aanvalsgolven werden de schepen in de Lübecker Bocht onder vuur genomen. Comité 4 en 5 mei over deze actie:

“De Thielbek, voorzien van witte vlaggen en zonder militaire taken, zonk in twintig minuten als gevolg van een Brits bombardement. De Cap Arcona zonk ook, waarbij 90 procent van de passagiers omkwam, veelal door verbranding.”

Andere Duitse oorlogsschepen in de baai kregen het bij de aanval ook zwaar te verduren. In totaal werden bij de Britse aanval 23 schepen tot zinken gebracht. Daarnaast werden er 115 zwaar beschadigd. Voor de nazi’s was daarmee duidelijk dat met een vloot naar Noorwegen ontsnappen onmogelijk was geworden.

De Athen, met aan boord zo’n 2000 gevangenen, was eerder teruggehaald naar Neustadt, aan de noordzijde van de Lübecker Bocht. Het schip, dat nog wel beschoten werd, werd niet tot zonken gebracht.

‘Een tapijt van kaalgeschoren hoofden’

Een overlevende van de ramp in de Lübecker Bocht verklaarde later:

“Op een of andere manier bereiken we de reling en springen in het water, naakt. Zoveel tegenwoordigheid van geest hebben we nog, dat we onze kleren uittrekken. Ik zie hoe een echtpaar, het zijn Poolse joden, zich met een touw aan elkaar bindt, hun kind tussen hen in. Als we ons in het water bevinden, beginnen we te zwemmen, om zover mogelijk bij het schip vandaan te komen.”

En de destijds 20-jarige overlevende Jan Everaert vertelde later het volgende over de paniek en traumatische verwikkelingen op de Cap Arcona:

De Duitse onderofficier Erich Schmidt, die de gebeurtenissen vanaf een nabijgelegen schip gadesloeg zei enkele jaren geleden het volgende over de ramp tegenover Andere Tijden:

“In het water dreef een tapijt van kaalgeschoren hoofden. Hun geschreeuw hoor ik nog steeds ’s nachts. De ankerketting hing vol met mensen.”

Wie levend in het water belandde was nog lang niet veilig. Vanaf andere schepen werden de drenkelingen namelijk door SS’ers onder vuur genomen. De bekendste Nederlandse gevangene die bij de ramp om het leven kwam is Louis de Visser, voorheen fractievoorzitter van de CPN in de Tweede Kamer. Andere bekende slachtoffers zijn tennisser en verzetsman Robert de Brauw en kunstenaar Henk Henriët. Een bekende overlevende van de ramp is Wim Alosery.

2045

Welke besluiten voorafgaand aan de aanval precies genomen zijn door de Britten en wat hen exact bekend was over de aanwezigheid van de kampgevangenen, wordt mogelijk pas in 2045 echt duidelijk. Dan worden de laatste Britse archieven over de gebeurtenis namelijk openbaar gemaakt. Sietse Geertsema, die enkele jaren geleden een lijvig boek over het drama schreef, denkt dat de Britten in een Duitse val trapten. Tegenover de NOS zei hij hierover in 2011:

“Die schepen mochten van de SS geen Rode Kruisvlaggen voeren, er waren geen gevangenen aan dek te zien en de verkenningsvliegtuigen die overvlogen werden beschoten met mitrailleurs”. Dat moest wel de indruk geven dat het ging om oorlogsschepen. Bij zo’n enorm schip als de Cap Arcona denk je dan aan een troepentransport.”

Op de erebegraafplaats in Neustadt in Holstein bevindt zich een monument ter nagedachtenis aan de scheepsramp. Op de bijgelegen erebegraafplaats liggen duizenden slachtoffers van de ramp in massagraven.

Boek: De ramp in de Lübecker Bocht

Bronnen ▼