Keizer Wilhelm II was wispelturig en eenvoudig te beïnvloeden

Duitsland begon twee wereldoorlogen. Voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was het toenmalige Duitse staatshoofd, Adolf Hitler, verantwoordelijk. Geldt hetzelfde voor de laatste Duitse keizer, Wilhelm II (1859-1941) en de Eerste Wereldoorlog?

Veel historici vonden van wel. Duitsland was in 1914 het eerste land dat de oorlog verklaarde. Veel aspecten van het bewind van keizer Wilhelm II leken voorbereidingen op oorlog te zijn geweest. Hij had de marine uitgerust met een armada aan oorlogsschepen. Hij had de Duitse koloniale uitbreiding gesteund. Veel van zijn toespraken stonden vol oorlogsretoriek. Kortom: zijn keizerschap was een lange aanloop naar de Eerste Wereldoorlog.

Cambridge-historicus Christopher Clark, in Nederland vooral bekend van zijn boek Slaapwandelaars (2013) over de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog, denkt hier anders over. Hij wijst op een probleem in de waarneming: naarmate bronnen dichter bij het jaar 1914 komen, krijgt alles wat oorlogszuchtig uitgelegd kan worden extra betekenis:

“Net als objecten die de rand van een zwart gat naderen, wegen beslissingen, schriftelijke commentaren en zelfs losse opmerkingen zwaarder, of lijken in elk geval achteraf bezien zwaarder te wegen.” (263)

In zijn politieke biografie Wilhelm II. De laatste Duitse keizer (Amsterdam, 2017) staat één vraag centraal: hoeveel macht had de keizer tijdens diens regeerperiode? De keizer streefde naar een ‘persoonlijke heerschappij’, maar kwam dat overeen met de werkelijkheid?

Macht

Clark stelt dat Wilhelms macht beperkt was. De afzonderlijke Duitse staten waren pas in 1871 opgegaan in het tweede Duitse keizerrijk. Dit rijk was geen centraal geleide eenheidsstaat, zoals bijvoorbeeld tsaristisch Rusland, maar een federale staat. De eerste rijkskanselier Otto von Bismarck had geregeld dat de koning van Pruisen keizer van Duitsland werd. Keizer Wilhelm I hechtte echter weinig belang aan het keizerschap, diens opvolger overleed na enkele maanden. Wilhelm II erfde op relatief jonge leeftijd een functie die nog niet volledig ontwikkeld was. Een ambt waarvan de bevoegdheden niet duidelijk vastgelegd waren in de Duitse grondwet en dat in macht moest wedijveren met de rijkskanselier en het steeds mondiger wordende federale parlement.

Een bekwame vorst had een dergelijke situatie, waarin nog veel open lag, kunnen benutten om zijn positie te verstevigen. Willem II had echter onvoldoende inzicht in de politiek. Hij ontwikkelde geen samenhangend geheel van opvattingen en doelstellingen dat als politiek programma kon dienen. Zonder bestemming kon hij geen richting bepalen. Daarnaast was hij wispelturig en eenvoudig te beïnvloeden. Hij nam simpelweg datgene over waarvan de laatste die hij sprak hem overtuigd had. Om net zo makkelijk van standpunt te veranderen als hij de volgende had gesproken. Ook als het laatste het tegendeel was van het eerste.

Het gevolg was dat ambtenaren, politici en zelfs de legertop zoveel mogelijk om hem heen werkten. Zonder de vele zwakheden van de keizer door de vingers te zien, vindt Clark het daarom onterecht om de verantwoordelijkheid voor de Duitse oorlogsdeelname op hem af te schuiven. Wilhelm II was namelijk een man van veel geschreeuw en weinig wol. Die keren dat gewapend conflict een reële mogelijkheid werd, deinsde hij telkens terug. Tot grote frustratie van de haviken onder de toenmalige legerleiding, die gefrustreerd raakten over hun ‘vredeskeizer’.

Volgens Clark moet de keizer dus niet vergeleken worden met vorsten die doelbewust oorlog nastreefden, maar met de laatste tsaar: Nicolaas II. Beide heersers waren simpelweg ongeschikt voor de functie die ze bij geboorte toebedeeld hadden gekregen. Clark pleit de Duitse keizer niet vrij van fouten, maar wijst erop dat veel uitspraken in de context van die tijd een andere betekenis hadden. Eind negentiende eeuw, begin twintigste eeuw werd sociaal-darwinisme steeds meer gemeengoed onder politici, intellectuelen en kunstenaars.¹ Je kunt een individu niet kwalijk nemen beïnvloed te zijn door de tijdgeest.

Clark beperkt zich tot politieke geschiedschrijving. Hij beschrijft de omgang van de keizer met politici, en dan overwegend de rijkskanseliers. Het persoonlijke leven van de keizer, zijn verhouding met echtgenote, familie en vrienden, blijft nagenoeg achterwege. Wellicht is een ander boek daarvoor geschikter.

Jeugd

Een uitzondering vormt het eerste hoofdstuk over de jeugd van de keizer. Het hof was toen verdeeld in een pro-westerse conservatief liberale factie (waartoe Wilhelms ouders behoorden) en een pro-Russische aartsconservatieve factie (waar zijn grootvader, keizer Wilhelm I, naar neigde). Clark vraagt zich af wat er gebeurd zou zijn als Wilhelm II volledig in de geest van een van beide kampen opgevoed zou zijn, in plaats van wisselende invloeden te ondergaan.

Die passages deden mij afvragen hoe diep die verdeeldheid ging. Voor de eenwording van 1871 waren de staten in het westen van het Duitse rijk gericht op West-Europa, terwijl Pruisen deel uitmaakte van Midden- en Oost-Europa. Heden ten dage is de populistische partij AfD – die een boon heeft voor Poetin – sterk in de oostelijke deelstaten van Duitsland. Binnen de EU lijkt een kloof te bestaan tussen westelijke en oostelijke lidstaten. Is de scheiding tussen West en Oost soms meer dan een tijdelijk verschijnsel uit de Koude Oorlog?

Boek: Wilhelm II. De laatste Duitse keizer – Christopher Clark

¹ – Zie bv. Ewout Kieft, Oorlogsenthousiasme (2015) en Marjet Brolsma, ‘Het humanitaire moment’ (2016).