De beer is los!

De uitdrukking ‘De beer is los!’ kent vrijwel iedereen. Het betekent dat er ineens van alles gebeurt. Er is paniek, tumult, opschudding of een ruzie. Volgens de website Onze Taal ontstond de uitdrukking vermoedelijk ‘ergens in de negentiende eeuw’. Een iets nauwkeuriger datering is echter mogelijk: ‘De beer is los’ werd al gebruikt in een liedje tijdens de Belgische Opstand in 1830.

Volgens de taalwebsite Onze Taal sloeg ‘beer’ in de uitdrukking ‘de beer is los’ aanvankelijk op een mannetjesvarken. Een uitgebroken mannetjesvarken kan een flinke ravage aanrichten en het duurt even voor je een losgeslagen mannetjesvarken te pakken hebt. Als men dus uitriep ‘De beer is los!’ was er sprake van paniek, chaos, oproer of problemen.

Onze Taal over ‘De beer is los’

Onze Taal voert als bewijs voor deze interpretatie een Nederlands liedje aan met de volgende beginregels: ‘Van Os, Van Os / den beer is los’ – daarbij verwijzend naar de Nederlandse Liederenbank -, dat omstreeks 1850 verscheen. Dezelfde passage ‘De beer is los’ kwam ook voor in de rijm- en liedbundel Nederlandsche baker- en kinderrijmen (1871), geredigeerd door Johannes van Vloten, in het volgende couplet:

Moeder, moeder! De beer is los;
Hoor dat dier eens brullen!
Snijd hem neus en ooren af,
Dan hebben wij wat te smullen.

Dat de ‘beer’ in dit versje een varken is, blijkt, aldus Onze Taal…

…uit de derde regel, waarin sprake is van neus en oren. Van varkensneuzen en -oren werden namelijk (en worden nog steeds wel) gerechten gemaakt. Het is niet heel gebruikelijk om van varkens te zeggen dat ze ‘brullen’, maar ze kúnnen een geluid maken dat er dicht bij in de buurt komt.

Geheel overtuigend lijkt deze redenering in eerste instantie niet. Varkens knorren of gillen immers, ze brullen niet. Toch is het aannemelijk dat ‘de beer’ op een mannetjesvarken slaat, omdat hem de neus en oren afgesneden moeten worden. Deze varkensdelen waren (en zijn) namelijk een populair voedsel.

Ouder lied met ‘De beer is los!’

Er is, dat meldt Onze Taal overigens niet, nog een ouder lied waarin de zinsnede ‘De beer is los!’ voorkomt: in het lied De vrijwillige jagers van Van Dam uit 1830. De uitdrukking is dus sowieso al wat ouder dan Onze Taal – die met een bewijs uit 1850 komt – suggereert. Het lied gaat over het door Tweede-Kamerlid en majoor E.W. van Dam van Isselt (1796-1860) op eigen initiatief opgerichte Corps Vrijwillige Jagers. Dit korps richtte hij in 1830 op en bestond vooral uit bewoners uit de omgeving van zijn eigen woonplaats Geldermalsen. In totaal had het vrijwilligerskorps zes officieren en 250 manschappen. Tijdens de Slag bij Leuven op 12 augustus 1831 maakten de Jagers van Van Dam deel uit van de voorhoede van het 1ste Nederlandse Legerkorps.

Wellicht slaat het ‘de beer is los’ in het lied De vrijwillige jagers van Van Dam overdrachtelijk op de Belgen als losgebroken mannetjesvarkens. In elk geval wordt uit het lied duidelijk dat de passage ‘De beer is los’ sowieso in de betekenis van tumult/chaos werd gebruikt:

“Op, jagers, op! – In’t veld, in’t veld!
Hurrah!
Te wapen als’t uw vrijheid geldt!
Hurrah!
De muiter heeft zijn vaan geplant!
Te wapen! op voor’t Vaderland!
Hurrah, hurrah hurrah!

De beer is los! – te wapen dan!
Hurrah!
Elk toone wat zijn kloekheid kan!
Hij is de regte Jager niet,
Die slechts in’t veld op hazen schiet;
Hutrrah, hurrah, hurrah!

De beer is los: roofdier?

In een gedicht van schrijver Leonhard Huizinga (1906-1980) in De Gids in 1941, blijkt dat die de beer in ‘De beer is los’ door hem (foutief) werd opgevat als een roofdier:

“Moeder, moeder, de beer is los!
Hij stond op de markt, maar nu is hij vrij.
Doe dicht de luiken en de deur.
Misschien komt hij dadelijk hier voorbij.”

Huizinga zinspeelt hier op een oude gewoonte om aan kettingen gelegde brullende of dansende beren aan de toeschouwers te tonen, wat gebeurde op kermissen en markten. Deze praktijken bestaan nog steeds in sommige landen, waar beren mishandeld worden voor publiek vermaak.

Overigens verschenen er ook diverse cartoons (vaak over Rusland afgebeeld als beer) met de tekst ‘De beer is los’, evenals kinderboekjes met dezelfde titel die op de cover – ten onrechte – een beer afbeelden.

Lees ook: Ongelikte beer
Of bekijk: Historische uitdrukkingen, spreekwoorden & scheldwoorden

Bronnen ▼