Vogels lijken zich te kunnen bevrijden van de zwaartekracht en verheffen zich boven de aarde. Het is dan ook niet verwonderlijk dat onze voorouders veel ontzag hadden voor deze luchtdieren en ze een belangrijke plaats toekenden in hun mythologieën.
Rol van vogels in dierenorakels
De waarneming van opvallende en vaak onverklaarbare fenomenen uit de dierenwereld ligt wellicht aan de basis van het gebruik van dieren bij orakels. Zo stelde men een verband vast tussen het opduiken en verdwijnen van sommige diersoorten en bepaalde jaargetijden, wat men als magisch aanzag. Het is dan ook geen toeval dat trekvogels tot de meest geliefde orakeldieren behoorden.
De Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus (37-ca. 100) berichtte dat een gevangen genomen Germaan zijn lotgenoot, de latere Joodse koning Herodes Agrippa (10 v.C.-44 n.C.), uit het verschijnen van een uil zijn toekomstige geluk voorspelde. Dat de Germanen goed letten op de wijze van aanvliegen door vogels, beschreef Tacitus al in zijn werk De origine et situ Germanorum of kortweg Germania.
Vogelwichelaars
Naast allerlei gelegenheidsorakels ontstond in het oude Rome ook een gestructureerde priesterstand die zich met dergelijke dierenorakels bezighield: de auguren of vogelwichelaars. Zij leidden de wil van de goden af aan de hand van de vlucht van vogels. Ook de oude Grieken kenden zo’n vogelvluchtorakel. De oudste Indische geschriften vermeldden eveneens al vogelwichelaars en vogelschouw (auspiciën). Ze hebben zich zeer goed weten te handhaven in het hedendaagse India, ondanks de grote weerstand van de boeddhisten hiertegen. Ook Chaldeeërs en Arabieren raadpleegden veelvuldig dergelijke orakels, maar bij de Joden was dit wel verboden.
Hoewel door de invloed van de Kerk de officiële auguren en de vogelschouw algauw verdwenen, bleven dierenorakels nog lang verder leven in het Europese volksgeloof. Bij het interpreteren van dierengeluiden luisterde men niet alleen naar aangename geluiden (onder andere van roodborstjes, merels, lijsters, duiven), maar eveneens naar onaangename (onder andere van uilen, raven) en lette men ook op de richting vanwaar dit geluid kwam, evenals het aantal waargenomen klanken. Zo meenden Duitse boeren ooit de prijs van het graan te kunnen afleiden uit het aantal roepen van de kwartel, terwijl het aantal roepen van de koekoek zou duiden op het nog resterende aantal jaren in iemands leven…
Bij de Arabieren gold het tot het begin van de twintigste eeuw nog als een slecht teken als een roofvogel bij zijn eerste vlucht iemand tegemoet vloog; vloog de vogel echter voor die persoon uit, dan beschouwde men dit als een gunstig teken.
Ook andere orakeldieren
Men dacht de toekomst ook te kunnen voorspellen aan de hand van het gedrag (of zelfs de ingewanden) van zoogdieren. De betrouwbaarste orakeldieren beschouwde men als heilig.
Daarnaast kwamen er eerder ‘onnatuurlijke’ orakels voor met dieren die niet in de vrije natuur leefden, maar die als huisdier met de mens een speciale band hadden. Hiertoe behoorden de heilige katten en de heilige stier van de Egyptenaren, de Griekse runderorakels, en het paardenorakel van de Germanen en de Slaven.
Offerdieren
Vogelsymboliek
Vogels stellen het vermogen voor om zich te verheffen over de materiële hindernissen en te communiceren met de hemelse wereld, zetel van de geest. De vogelsymboliek valt in grote lijnen als volgt samen te vatten.
Vogels als boodschappers of als helpers van de goden
Zwanen of katten trokken de kar van de Germaanse vruchtbaarheidsgodin Freya voort. Bertha, de doodsengel, stelde men voor met een zwanenvoet. Bekend zijn de twee wijsheidskraaien Muninn en Huginn van oppergod Wodan (Odin). Om een dronk te krijgen uit de wijsheidsbron van Mimir, gelegen aan een van de drie wortels van de levensboom Yggdrasil, stond Wodan/Odin immers een oog af. De aldus verkregen wijsheid werd gesymboliseerd in de twee kraaien Muninn (‘herinnering’) en Huginn (‘geheugen’), die voortaan deze god inlichtten over alles wat er in de wereld gebeurde. Nog steeds zegt men ‘De waarheid komt altijd uit, al moesten de kraaien het uitbrengen’ en ‘Tegen heug en meug iets beweren’. ‘Heug’ en ‘meug’ zijn verbasteringen van de namen van de wijsheidskraaien ‘Hugin’ en ‘Munin’.
Vogels als symbool van de lucht
Het is logisch dat de vogel ook een symbool werd van de lucht, een van de vier elementen waaruit de wereld was opgebouwd (naast aarde, vuur en water). Een aantal antieke goden stelde men daarom gevleugeld voor, onder meer Hermes/Mercurius, de boodschapper van de goden, en Furia, de Romeinse wraakgodin.
Vogels als verbinding tussen hemel en aarde
Dit is alvast de betekenis van de vogels in het taoïsme, waar men de Onsterfelijken in vogelvorm voorstelt om hun lichtheid te symboliseren evenals hun bevrijding van de aardse ballast. Brahmanen beschrijven rituele danseressen vaak als vogels die naar de hemel toe vliegen. In ditzelfde perspectief stelt de vogel de ziel voor, die uit het overleden lichaam ontsnapt, naast de intellectuele vermogens van de mens. Sommige Europese prehistorische tekeningen (Altamira, Lascaux) van vogelmensen interpreteert men op dezelfde wijze: het opstijgen van de ziel of de extatische vlucht van de sjamaan. De Tolteken (Mexico) kenden ook vogelmensen, waarvoor ze piramiden bouwden.
Vogels als symbool van de vriendschap tussen goden en mensen
Uit oude Vedische teksten blijkt dat men vogels aanzag als een symbool van de vriendschap tussen de goden en de mensen. Zo was het een vogel die het levenselixir ging zoeken op een onbereikbare berg en het dan aan de mensen schonk. Vogels brachten ook voedsel (bij de Ouden, in Indië enzovoort) naar de mens.
Vogels konden ook vuur overbrengen van de godenwereld naar de mensenwereld. Bij de Noord-Amerikaanse indianen was een raaf de vuurschenker, bij de Romeinen was het een specht.
Vogels konden ook kinderloze echtparen vruchtbaar maken. Men aanzag ze als genezers (bijvoorbeeld door hun gezang of hun aanblik). In een oud-Indisch verhaal haalt een vogel de ziekte uit de mond van de zieke en vliegt ermee naar de zon, waar de ziekte opbrandt. In het Duitse volksgeloof was het een raaf die bij een pestepidemie de genezende kruiden aanwees. Ten slotte beschouwde men vogels soms ook als geluksbrengers of als rechters. In sommige sprookjes wordt een boer koning dankzij de tussenkomst van een vogel.
Vogels als regelaars van de tijd
Men aanzag vogels ook als de regelaars van de tijd. Een mooi voorbeeld hiervan is de feniks, een mythische, (vaak) roodkleurige vogel uit de oudheid, met blauwe ogen.
Vogels als symbool van de ziel, een engel, een hogere geestestoestand van de mens
Talrijke blauwe vogels uit de Chinese literatuur (Han-dynastie) zijn feeën, Onsterfelijken of boodschappers uit de hemel. In Indië en in het Westen beeldt men vaak vogels af op de takken van een levensboom. Vogels staan, vooral in de islam, symbool voor engelen. De ‘taal van de vogels’ waarvan de Koran spreekt, is die van de goden, van de geestelijke kennis. De Heilige Geest uit het christendom stelt men voor als een witte duif. Geestelijke wezens als goden, genieën en ook menselijke zielen stelde men lange tijd voor als vogels: ze bewegen zich immers vrij in de lucht (net als spoken, heksen en geesten) en verblijven zowel in de lucht (wereld van de gevleugelde geesten) als op aarde (wereld van de mens). Tal van voorbeelden in Egyptische graven of in Babylonische teksten en mythen leveren daarvoor het bewijs.
Vogels als bewakers van de levensboom
Een vogel bewaakt soms de Germaanse levensboom, hij drinkt van zijn levenssappen en eet van zijn vruchten. Hierdoor wordt hij een soort ‘lotsdier’. Aangezien een vogel zaden eet, wordt hij ook een soort inhoudsvat. Zo dronk men honingwijn uit een beker in de vorm van een vogel. Soms stonden er aan de binnenzijde van deze beker ook woorden gekerfd. Wie uit zo’n beker dronk, slikte ook de kracht van deze woorden mee naar binnen.
Vogels als symbool van vluchtigheid
Vogelvleugels
Men verbond vogelvleugels aan het idee van spirituele verheffing, met betrekking tot de hogere geestestoestanden. Veel volkeren (Indiërs, Egyptenaren, Assyrïers, Scandinaviërs, Brazilianen, Maya’s …) stelden de goddelijke geest voor door vleugels, en door analogie ook de menselijke ziel en de levensadem.