De Frans-Duitse Oorlog 1870-1871

In de zomer van 1870 brak de Frans-Duitse Oorlog uit. Deze oorlog mondde uit in een decennia durende haat tussen volken en ging gepaard met moord en doodslag. Dat is een eenvoudige maar correcte typering van deze oorlog. Een Duitse oorlogscorrespondent schreef over zijn tegenstanders:

‘[…] bloedhonden […], die zwarte en bruine bende, die de komediant van Straatsburg en Boulogne [keizer Napoleon III] tegen de beschaving loslaat, om door deze beesten, dieven, moordenaars en galgenbrokken van allerhande soort, die men uit de gevangenis ontslagen heeft [om] “het herstel van de normale toestanden van Europa te bewerken” zoals die door allerlei jongleurkunsten op de troon geraakte landloper zich verkiest uit te drukken.’

Aan Franse kant luchtte de beroemde dagboekschrijver Edmond de Goncourt zijn hart. Toen er in verband met de oorlogvoering in het Bois de Boulogne bomen moesten worden gekapt, noteerde hij…

‘haat in het hart te voelen opwellen tegen de Pruisen die aan deze moord op de natuur schuldig zijn’.

Haat en woede kwamen in 1870 tot uitbarsting na decennialang opgekropt te zijn. De Frans-Duitse of Frans-Pruisische Oorlog duurde ruim een half jaar, maar zette ondanks zijn beperkte duur een huiveringwekkend stempel op de eerste helft van de twintigste eeuw. Uiteindelijk bleek deze oorlog immers de opmaat naar de Eerste Wereldoorlog en indirect ook naar de Tweede Wereldoorlog.

Hoewel kort, was de Frans-Duitse Oorlog toch ongewoon bloedig. In totaal lieten ruim tweehonderdduizend militairen en burgers het leven en raakte bijna een kwart miljoen mensen gewond. Tijdens de Parijse Communeopstand van 1871 vielen duizenden slachtoffers. Daarnaast werden alleen al bij de overgave van de vesting Metz honderdvijftigduizend Fransen krijgsgevangen gemaakt. Straatsburg – niet voor niets voor de Europese Unie vergaderstad bij uitstek – werd tijdens een beleg van twee maanden voor een deel in puin gelegd.

De Frans-Duitse Oorlog was ook in een ander opzicht trendsettend, namelijk door het gebruik van moderne wapens. De Montigny-mitrailleuse, de trots van de Franse krijgsmacht, was de voorloper van de machinegeweren die tijdens de Eerste Wereldoorlog enkele miljoenen militairen neermaaiden. Geavanceerde treinverbindingen hielpen de Duitsers bij het efficiënt aanvoeren van troepen naar het front. Deze zouden na de oorlog nog verder verbeterd worden. Het gebruik van ballonnen voor verkenning en vervoer van personen en goederen, kondigde de luchtoorlog van decennia later aan. Ook was de oorlog debet aan het verhevigen van een pokkenepidemie die afgezien van de oorlogsdoden – nog eens voor een half miljoen doden méér zorgde.

Waterliniemuseum

In de herfst van 2015 gaat het Waterliniemuseum in Fort Vechten open. Weinigen realiseren zich thans, dat tot de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ook verdedigingswerken hoorden, die alles met de Frans-Duitse Oorlog te maken hadden. En er is meer: deze verdedigingslinie moest het hart van Nederland beschermen tegen een onverhoopt binnenrukkende vijand uit het zuiden en vooral uit het oosten. Dat die vijand toen niet uit het zuiden kwam (Frankrijk), maar pas zeventig jaar later uit het oosten (Duitsland), is natuurlijk wijsheid achteraf. Maar één ding is zeker, vanaf 1870 werd in Nederland de mogelijke Duitse vijand zeer serieus genomen en de bouw en uitbreiding van de Waterlinie had daar veel mee te maken. Daarom ook wijden we twee hoofdstukken aan Nederland tijdens de Frans-Duitse Oorlog.

Frans-Duitse Oorlog, 1870-1871 biedt meer dan alleen een beschrijving van de oorlog en de weerslag ervan in Nederland. Ook al is er veel over op internet te vinden, daar wordt niet het hele verhaal verteld, en bovendien: vaak vindt men er dubieuze informatie. Wij gebruikten moderne, relevante literatuur om tot een zakelijk juist beeld te komen. Daarnaast laten we ooggetuigen als de Duitse oorlogscorrespondent Hans Wachenhusen en een Straatsburger die het beleg van zijn stad meemaakte, hun visie op de gebeurtenissen geven. Ook zijn impressies en observaties opgenomen van de Duitse topmilitair Von Moltke, de Pruisische kroonprins Friedrich Wilhelm, de gebroeders De Goncourt, de Franse officieren Trochu en d’Herisson, de Franse politicus Gambetta, het keizerlijke paar Napoleon III en Eugénie, de Amerikaanse generaal Sheridan, Karl Marx, de Italiaanse vrijheidsstrijder Garibaldi, de journalist en deelnemer aan de Communeopstand Lissagaray en anderen. Ook Nederlandse tijdgenoten komen aan het woord, zoals artsen die onder de vlag van het toen nog prille Rode Kruis humanitaire hulp gingen bieden. Uiteraard zijn deze teksten niet objectief, integendeel, ze weerspiegelen de ervaringen en meningen van degene die ze opschreef. Maar juist omdat zoveel verschillende stemmen uit deze oorlog weerklinken, geven ze met elkaar een indringend beeld van een bijna vergeten oorlog, met een ongekende nasleep.