De Europese Unie heeft een lange en bewogen geschiedenis. Hoe kwam de Europese eenwording tot stand? Wat waren de oorzaken van het feit dat landen in Europa gingen samenwerken? Een korte geschiedenis en tijdlijn van het proces van Europese eenwording, dat met name na de Tweede Wereldoorlog zijn beslag kreeg.
- Snel naar: Herkomst
- Voorgeschiedenis
- Tijdlijn
- Crisis
Herkomst van ‘de idee van Europa’
Het denken over Europa gaat terug tot de Oudheid. In de Griekse cultuur was Εὐρώπη (Europa) een Fenicische prinses die door Zeus werd ontvoerd naar Kreta, waar ze Minos baarde. Ook bij Homerus komt ze als mythologische figuur voor, maar niet als geografische aanduiding. Ook de geschiedschrijver Herodotus stelde dat Europa, vanwege de mythische rol van Europa als prinses, geen geografische aanduiding kon zijn.
Europa werd door Griekse schrijvers gebruikt als synoniem voor ‘beschaving’ en niet voor een specifiek werelddeel. Dat gebeurde pas door christelijke schrijvers, in de eerste eeuw na Christus. De historicus Flavius Josephus (ca.37-100 na Chr.) gaf de aanzet met zijn indeling van het nageslacht van Noach, zijn zonen Sem, Cham en Jafeth. Deze lokaliseerde hij achtereenvolgens in Asia, Afrika en Europa.
In het Nederlandse taalgebied wordt ‘Europa’ sowieso sinds de dertiende eeuw gebruikt als geografische aanduiding. Aan het einde van de Middeleeuwen, ten tijde van de Renaissance, nam het gebruik van Europa als aanduiding voor het continent toe en werd deze term algemeen gebruikelijk.
Voorgeschiedenis: enkele vroege supranationale ideeën & gedachten over Europese eenwording (ca.1800-1940)
De Europese eenwording die in de twintigste eeuw tot stand kwam, is niet te begrijpen zonder de negentiende en eerste helft van de twintigste eeuw mee te nemen. Na het Congres van Wenen (1815), dat bijeenkwam naar aanleiding van de definitieve val van Napoleon, streefden Europese leiders naar een balance of power in Europa. Dit lukte lange tijd, totdat het nationalisme en de vorming van Italië (1870) en het Duitse Keizerrijk (1871) tot nieuwe spanningen leidden, met de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) als een van de gevolgen.
De idee van Europa als eenheid bestond tot het begin van de twintigste eeuw eigenlijk niet. Wel waren er filosofen en politici die hierover nagedacht hadden. Zo sprak de Boheemse koning George van Podiebrad zich in 1464 uit over Europa als één natie, net als de Amerikaanse pionier William Penn (rond 1700), de eerste Amerikaanse president George Washington (omstreeks 1780) en Novalis, een Duitse auteur uit de periode van de Romantiek in diens werk Die Christenheit oder Europa (1799).
Een van de eerste initiatieven tot onderlinge samenwerking over de grenzen van landen heen was het Internationale Vredescongres in Parijs in 1849. Hier sprak schrijver Victor Hugo op 21 augustus de openingsrede ‘Voor een Verenigde Staten van Europa’ uit. Deze gedachtegang werd door de toehoorders bestempeld als absurd en onhaalbaar. Later volgden meer praktische initiatieven tot samenwerking, zoals de Haagse Vredesconferenties van 1899 en 1907. Hierin kwamen landen supranationaal bijeen met als doel om oorlog te voorkomen door vredesbesprekingen te voeren.
De Eerste Wereldoorlog toonde het failliet van het samenwerkingsideaal. Maar mede op instigatie van Woodrow Wilsons en diens Veertien Punten kwam op 25 januari 1919 de Volkenbond als nieuw initiatief tot stand, met de 31-jarige Fransman Jean Monnet als eerste adjunct secretaris-generaal. Deze supranationale organisatie kan beschouwd worden als een voorloper van de Europese Unie en was bedoeld om oorlog te voorkomen door diplomatiek overleg in het geval van territoriale conflicten.
De Volkenbond werkte niet, omdat deze organisatie geen machtsmiddelen had, geen eigen leger en enkele belangrijke landen – zoals de Verenigde Staten en Duitsland – niet of maar een beperkte tijd in de Volkenbond zitting hadden. Uiteindelijk lukte het niet de vrede te bewaren en leidden in hoofdzaak de agressieve politiek van Adolf Hitler, mede mogelijk gemaakt door de economische crisis van de jaren 1930, en de appeasementpolitiek van de geallieerden tot escalatie en een wereldoorlog, algemeen bekend als de Tweede Wereldoorlog.
Een van de belangrijkste denkers in het interbellum (1919-1939) over Europese eenwording was Richard Coudenhove-Kalergi, die in 1923 het invloedrijk boek Paneuropa publiceerde en later Europa erwacht! (1934). Hij voerde een pleidooi voor politieke, militaire en juridische samenwerking in Europa, waarbij Europa als statenbond de Sovjet-Unie en ook Engeland zou kunnen weerstaan. Hij kreeg steun van onder meer de Franse politici Aristide Briand en Édouard Herriot. Verder mogen denkers als Friedrich Naumann – de Duitser die als eerste nadacht over ‘Mitteleuropa’ – en de Tsjechische filosoof T.G. Masaryk, die pleitte voor een nieuw en democratisch Europa, niet ongenoemd blijven.
Tijdlijn: initiatieven en ontwikkelingen tot Europese eenwording na 1945
Toen na de Tweede Wereldoorlog de kruitdampen op de Europese slagvelden en de atoompluim boven Hiroshima en Nagasaki was opgetrokken, beseften politici wereldwijd dat het tijd was voor een nieuwe politieke start, waarbij het doorgeslagen nationalisme geneutraliseerd zou worden. Dat nationalisme had immers geleid tot twee grote wereldoorlogen, die het Europese continent verwoest hadden. Een beknopte tijdlijn van gebeurtenissen in de Europese eenwording van na 1945:
= 1943-1948: vorming van de Benelux
Tijdens de Tweede Wereldoorlog en kort erna waren er al initiatieven genomen tot internationale samenwerking in Europa, maar wel zeer beperkt. Een uitzondering vormde de Benelux. Hierover sprak de Nederlandse regering in ballingschap in 1943 in Londen met België en Luxemburg. Daar sloten betreffende landen op 21 oktober 1943 een eerste monetaire overeenkomst. Doel was het betalingsverkeer en de economische betrekkingen te verbeteren. Dit leidde uiteindelijk tot een douane-unie die per 1 januari 1948 in werking trad: de Benelux. Er werden onderling geen invoerheffingen meer opgelegd, terwijl men zich het buitentarief van andere landen laag hield (het laagste tarief van Europa).
= 16 april 1948: Oprichting van de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES)
Deze organisatie kwam tot stand vanuit het Marshallplan in 1947 en werd in april 1948 officieel geïnstitutioneerd. De OESS, sinds 1961 ook toegankelijk voor niet-Europese landen en de OESO genoemd, had tot doel de economische samenwerking in Europa op tal van gebieden te versterken.
= 5 mei 1949: Oprichting van de Raad van Europa (RvE)
De Raad van Europa werd met het Verdrag van Londen opgericht. Doel was de eenheid in Europa te versterken. De organisatie, die geen onderdeel uitmaakt van de Europese Unie, heeft haar zetel in Straatsburg. De Raad van Europa is niet hetzelfde als de Europese Raad, die sinds 1961 politieke leiding geeft aan de Europese Unie. De hoofddoelstelling van de RvE is de bevordering van democratie, internationale rechtsbijstand en mensenrechten. De raad leidde tot enkele belangrijke verdragen, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), ondertekend op 4 november 1950. Het verdrag ontstond in navolging op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948.
= 9 mei 1950: het befaamde Schumanplan
Deze toespraak van de Franse buitenlandminister Robert Schuman, ook bekend als de Schumanverklaring, vormde het begin van wat later de Europese Unie zou worden en wordt daarom ook wel eens de ‘geboorteakte van de Europese Unie’ genoemd. De oorspronkelijke bedenker van het plan was overigens de hoge ambtenaar Jean Monnet. Schuman pleitte er in het plan onder meer voor om de productie van kolen en staal, historisch gezien belangrijk grondstoffen voor de wapenindustrie, onder de leiding van een gemeenschappelijke Hoge Autoriteit te plaatsen. Dit werd uiteindelijk de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS).
= 18 april 1951: oprichting Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS)
Op 18 april 1951 ondertekenden de Benelux-landen België, Nederland en Luxemburg, samen met Frankrijk, Duitsland en Italië in Parijs het verdrag van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). De productie van kolen en staal werd onder één centraal toeziend orgaan geplaatst, de Hoge Autoriteit. Hoofddoel was om de aartsvijanden Frankrijk en Duitsland dichter tot elkaar te brengen en toezicht te houden op kernproducten van de wapenindustrie: kolen en staal. Dit moest een nieuwe Europese wapenwedloop voorkomen.
= 27 mei 1952: oprichting van de Europese Defensie Gemeenschap (EDG)
In mei 1952 sloten de zes EGKS-landen een verdrag dat moest leiden tot de oprichting van een Europees leger, verspreid over 40 divisies, dat binnen de NAVO zou functioneren. Het verdrag was een plan van de Franse minister-president René Pleven, maar werd nooit geratificeerd noch uitgevoerd. Mede door de dood van Jozef Stalin in maart 1953 nam de Russische dreiging af. Eind augustus 1954 stemde het Franse parlement het verdrag weg met 319 tegenstemmen en 264 voorstemmen. Belemmerend voor de oprichting van een Europees leger was tevens de houding van Groot-Brittannië, dat zich vooral oriënteerde op de NAVO en de Verenigde Staten.
= 23 oktober 1954: oprichting van de West-Europese Unie (WEU)
Omdat Frankrijk het EDF-verdrag had weggestemd, wilden de EGKS-landen een oplossing om de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) – die nog geen lid van de NAVO was (dat gebeurde op 6 mei 1955) – militair in Europa te integreren. Dit leidde tot de oprichting van de West-Europese Unie, een militair samenwerkingsverband in West-Europa. De ‘Verdragen van Parijs’ bepaalden verder onder meer dat Duitsland in de voormalige westerse bezettingszones de soevereiniteit terugkreeg van de geallieerden. Ook sloten de BRD en Frankrijk een verdrag over het Saarland. De WEU heeft tot 30 juni 2011 bestaan.
= 25 maart 1957: oprichting Europese Economische Gemeenschap (EEG) en Euratom
Op 25 maart 1957 werden met de Verdragen van Rome de Europese Economische Unie (EEG) en Euratom opgericht, die op 1 januari 1958 in werking traden. Al twee jaar eerder, op de Messina Conferentie (1 tot 3 juni 1955) was afgesproken dat de Europese samenwerking uitgebreid moest worden van kolen en staal naar meer economische sectoren. Met de EEG-oprichting werd deze doelstelling geratificeerd en kwam een gemeenschappelijke Europese markt – naast de industrie nu ook op het gebied van transport en landbouw – tot stand. En binnen Euratom gingen de zes Europese landen – Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland en Italië – samenwerken op het vlak van atoomenergie.
= 4 januari 1960: Europese Vrijhandelsassociatie (EVA) opgericht
Met de Conventie van Stockholm richtten Denemarken, Noorwegen, Oostenrijk, Portugal, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland de Europese Vrijhandelsassociatie op, bekend onder de Engelse afkorting EFTA (European Free Trade Association).
= 1 juli 1967: Europese Gemeenschappen (EG)
Na rectificatie van het Fusieverdrag in juli 1967 kwamen de Europese Gemeenschappen tot stand, één van de pijlers van de latere Europese Unie. De Europese Gemeenschappen (EG) zijn een verzamelnaam van drie instituties: de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), de Europese Economische Gemeenschap (EEG) en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom). Deze drie organisaties vormen sinds 1967 samen de Europese Gemeenschappen (EG).
= 1 januari 1968: invoering Gemeenschappelijk Douanetarief (GDT)
De laatste douanerechten tussen EEG-landen voor industriële producten wordt afgeschaft en er treedt een Gemeenschappelijk Douanetarief (GDT) in.
= ‘Ode an die Freude’ als officieel lied
In 1972 koos de Raad van Europa het lied ‘Ode an die Freude‘ uit als volkslied. De tekst was geschreven door de Duits dichter Friedrich von Schiller, en diens gedicht was door Ludwig van Beethoven verwerkt in de koorfinale van zijn beroemde Negene Symfonie. In 1985 kozen Europese regeringsleiders het lied officieel als volkslied van de EEG.
Eerder al, op 8 december 1955, had de Raad een eigen Europese vlag gekozen, die eveneens in 1995 door de EEG als officiële Europa vlag werd erkend.
= 1973-1986: toetreding van verscheidene Europese landen tot de EEG
In de jaren 1970 en 1980 traden diverse Europese landen toe tot de Europese Economische Gemeenschap. Per 1 januari 1973 betrof het Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk, en 1981 Griekenland gevolgd door Spanje en Portugal in 1986.
= 1967: Verdere integratie via het Fusieverdrag
In 1967 kregen de Europese Economische Gemeenschap (EEG), Euratom en de EGKS bij het in werking treden van het Fusieverdrag gezamenlijk één Commissie, één ministerraad en één begroting. Hierdoor verdween de functie van Hoge Autoriteit van de EGKS.
= 9 november 1989: Val van de Berlijnse Muur
De Val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 en de Duitse hereniging in oktober 1990 waren cruciale stappen in de doorgaande Europese eenwording. Door het – althans op papier – einde van de Koude Oorlog traden in de decennia hierna ook voormalige Oost-Europese communistische landen toe tot de Europese samenwerking.
= 7 februari 1992: Verdrag van Maastricht – oprichting van de Europese Unie
Een cruciaal moment in de Europese eenwording en het ontstaan van wat vanaf toen de Europese Unie werd, was de ondertekening van het Verdrag van Maastricht in februari 1992. Het verdrag trad op 1 november 1993 in werking.
= 26 maart 1995: de grenzen gaan voor het eerst open
Op 26 maart 1995 trad het Schengenakkoord – dat door de eerste landen, waaronder België, Frankrijk, Duitsland, Nederland, Spanje en Portugal ondertekend was op 14 juni 1985 – voor het eerst in werking. Hiermee verdwenen de grenscontroles in genoemde landen. Andere landen volgden later, zoals Italië en Oostenrijk (najaar 1997), Scandinavische landen als IJsland, Noorwegen en Finland (maart 2001) en voormalig landen uit de tijd van het communisme als Hongarije, Polen, Litouwen, Tsjechië en Slowakije (december 2007). In hetzelfde jaar 1995 traden Finland, Oostenrijk en Zweden toe tot de Europese Unie.
= 1 mei 1999: Verdrag van Amsterdam
Op 1 mei 1999 trad het Verdrag van Amsterdam inwerking. Deze beoogde vooral een eenvoudiger werking van de Europese Unie.
= 1 januari 2002: Invoering van de euro als nieuw betaalmiddel
De eerste plannen voor het creëren van één gemeenschappelijke Europese munt dateerden uit 1970, en ontstonden binnen de in 1969 opgerichte Economische en Monetaire Unie (EMU). Op 24 april 1972 was hiertoe een eerste aanzet gegeven door de invoering van en Europees wisselkoersmechanisme. Het duurde ruim dertig jaar voor de Europese munt, de euro, uiteindelijk kon worden ingevoerd.
= 2004 & 2007: nieuwe landen treden toe
In de jaren 2004 en 2007 breidde de Europese Unie zich nog twee keer indrukwekkend uit. In 2004 traden tien landen uit voormalig Oost-Europa toe, waaronder Hongarije en Polen, gevolgd door Bulgarije en Roemenië in 2007.
= 12 oktober 2012: Nobelprijs
Op 2 oktober 2012 kreeg de Europese Unie de Nobelprijs voor de Vrede toegekend voor haar inzet voor vrede, verzoening, democratie en mensenrechten in Europa. Volgens het Noorse Nobelcomité speelde de EU een belangrijke rol bij de omvorming van een continent van oorlog tot een continent van vrede.
= 2013-2015: nieuwe landen bij de Europese Unie
Op 1 juli 2013 trad Kroatië toe als lid van de Europese Unie. Verder op 1 januari 2014 Letland, gevolgd door de toetreding tot de Eurozone van Litouwen in 2015.
= 28 maart 2017: uittreding Verenigd Koninkrijk begint
Op 28 maart 2017 liet het Verenigd Koninkrijk artikel 50 uit het EU-verdrag in werking treden, waarmee de uittreding van Groot-Brittannië uit de Europese Unie in werking begon te treden.
Moeilijkheden voor de Europese Unie (2010-heden): schuldencrisis, Euroscepsis, Rusland, vluchtelingencrisis
Na de millenniumwisseling kreeg de Europese Unie te kampen met enkele moeilijkheden. De aanval op Amerika op 11 september 2001 leidde tot nieuwe spanningen, dit keer niet op het het niveau van een Koude Oorlog, maar tussen christendom en islam. Terrorisme werd een belangrijk item binnen de Europese grenzen.
De Europese staatsschuldencrisis rond Griekenland speelde vanaf eind 2009 een rol van betekenis en testte de loyaliteit van de Europese lidstaten.
Euroscepsis
Ook de zogeheten Euroscepsis, de twijfel aan de doorgaande Europese samenwerking, speelde na 2000 sterk op. Op 1 juni 2005 stemde ruim 60 procent van de Nederlandse kiesgerechtigden tegen de Europese Grondwet. De afgelopen decennia is er ook diverse keren en door meerdere landen kritiek geuit op het proces van Europese integratie en samenwerking. Deze Euroscepsis kan hardere vormen aannemen, zoals de geplande Brexit, maar ook zachtere vormen waarin delen van de samenwerking in Europa bekritiseerd worden. Met name extreem linkse en rechtse (tot extreem-rechtse) politieke partijen staan kritisch ten opzichte van de Europese Unie.
Oekraïne en Rusland
De Russische annexatie van De Krim (Oekraïne) in februari en maart 2014 leidde tot verder spanningen. Op 28 februari 2014 sprak de Amerikaanse president Barack Obama hierover (vertaald):
“Tijdens deze hele crisis zijn we duidelijk geweest over één fundamenteel uitgangspunt: het Oekraïense volk verdient het recht om zijn eigen toekomst te mogen bepalen. Samen met onze Europese bondgenoten hebben we opgeroepen tot een einde aan het geweld en Oekraïners aangemoedigd om een koers te varen waarbij zij hun land stabiliseren, een regering vormen met een brede basis en dit voorjaar nieuwe verkiezingen gaan houden.”
De relatie tussen de Oekraïne en de Europese Unie verbeterde al voor de Russische annexatie van De Krim, maar werd daarna nog hechter. In september 2017 trad een Associatieverdrag in werking voor een betere verstandhouding. De Europese Unie regelde financiële steun voor Oekraïne, als stimulans voor de economie en de verdere ontwikkeling van de rechtsstaat. Vanaf juni 2017 werd ook een visumliberalisering doorgevoerd voor Oekraïense staatsburgers, zodat ze gemakkelijker Europa door konden reizen.
Boek: Europa in alle staten – Wim van Meurs
Bronnen ▼
Boeken en artikelen
-Kevin Wilson en Jan van der Dussen (eds.), The History of the Idea of Europe (2e druk; Londen & New York: Routledge, 1996 [1993]), m.n. p.151-210.
-‘Visions of a United Europe’ (paper): https://www.academia.edu/38338749/Visions_of_a_United_Europe._Novalis_Em%C3%A9ric_Cruc%C3%A9_Victor_Hugo_and_Rudolf_von_Habsburg
Internet
-https://www.britannica.com/topic/European-Union
-https://europa.eu/european-union/about-eu/history_nl
-https://www.europa-nu.nl/id/vh7dovnw4czu/europees_verdrag_tot_bescherming_van_de
-http://www.oecd.org/general/organisationforeuropeaneconomicco-operation.htm
-https://europa.eu/european-union/about-eu/history/1990-1999_nl
-https://www.nemokennislink.nl/publicaties/het-eerste-landelijke-referendum-van-nederland/
-https://www.europa-nu.nl/id/vj45c5qt9gxe/relatie_eu_oekraine
-https://nl.wikipedia.org/wiki/Europese_Unie#Geschiedenis