De Italiaanse nederlaag bij Adwa (1896)

Eind negentiende eeuw viel Afrika ten prooi aan kolonialiserende Europese machten. Alleen de Ethiopiërs bleven overeind. Bij het plaatsje Adwa behaalden zij in 1896 een sensationele overwinning op het Italiaanse leger en behielden daarmee de onafhankelijkheid van hun land.

Hongerend naar koloniale uitbreiding, stortten de Italianen zich eind negentiende eeuw op Ethiopië. Zij bezetten al buurland Eritrea en vielen in oktober 1895 Ethiopië binnen. De Italiaanse gouverneur Oreste Baratieri leidde een leger van twintigduizend man over de Merab en bezette de Ethiopische stad Adigrat. De Italianen baanden zich van hieruit een weg door het Ethiopische binnenland, maar de tegenstand van de Ethiopische keizer Menelik II groeide. Zijn krijgers vernietigden een Italiaanse verkenningsgroep bij Amba Alagi en zij omsingelden een andere troepenmacht in fort Makalle. Als teken van goede wil bood Menelik II de belegerden een vrije aftocht.

De Italianen volhardden echter in hun koloniale ambities. Menelik II koos nu de aanval. Hij kocht artilleriegeschut en verzamelde strijders uit alle delen van het land: speervechters uit Meneliks thuisland Shewa, vermaarde Oromo ruiters en woest krijgsvolk uit Tigray. Hij voerde zijn leger van bijna honderdduizend man naar Adwa, en belegerde daar het Italiaanse hoofdkwartier.

Het beleg eiste een zware tol van beide partijen. Gouverneur Baratieri, onder druk gezet door Rome, wilde de impasse doorbreken met een verrassingsaanval. In de nacht van 29 februari 1896 rukten de Italianen uit. Baratieri verdeelde zijn leger in drie groepen. De linkergroep van generaal Matteo Albertone moest stelling nemen op de berg Kidane Meret. Vanaf deze hoge positie zou de Italiaanse artillerie – zo was het idee – de Ethiopiërs op open terrein neer kunnen maaien.

Gereed voor de beslissend confrontatie

Goedgemutst gingen Albertone’s mannen op pad. Het moreel was hoog. De soldaten dolden met elkaar, er werden (schunnige) moppen verteld en liedjesgezongen. Aangekomen op de berg bleek dat er iets was misgegaan. De landkaarten bleken verkeerd opgetekend en ook de Eritrese hulptroepen waren in het donker de weg kwijtgeraakt. Albertone’s groep was verdwaald.

Erger, spionnen van de oude Ethiopische krijgsheer Alula Engida hadden de Italiaanse troepenbewegingen bemerkt en hem op de hoogte gebracht. De nestor van het Ethiopische leger doorzag het Italiaanse plan onmiddellijk en maakte, na spoedoverleg met Menelik II, zijn krijgers gereed voor de beslissende confrontatie.

Bij het ochtendgloren bestormden de Ethiopische krijgers de Italiaanse stellingen. Wanhopig probeerden de Italianen de toegesnelde krijgers van zich af te houden. De verdedigers maaiden de aanstormende Ethiopiërs neer, maar konden niet voorkomen dat de flanken open kwamen te liggen. De Italianen zaten in het nauw. Albertone besefte dat hij het zonder versterking niet lang zou uithouden.

Albertone volledig omsingeld

Gouverneur Baratieri hoorde het krijgsgeweld in de verte, maar wist niet waar zijn verdwaalde generaal zich precies bevond. De zon stond te laag voor het seinen met de heliograaf en de boodschappers galoppeerden langs elkaar heen met onvolledige berichten. Baratieri liet de rechtergroep van generaal Vittorio Dabormida naar links uitwijken om Albertone te ontzetten. Maar ook hier ging het mis.

Gedesoriënteerd en onvolledig ingelicht trok Dabromida juist de andere kant op. Hierdoor ontstond een kilometerslange kloof tussen de Italiaanse divisies. De Ethiopische prins Makonnen Gudessa, de neef en rechterhand van Menelik II, stuurde 30.000 krijgers tussen de Italiaanse divisies in. Albertone was nu volledig omsingeld.

Van een ordelijke aftocht was geen sprake meer. Albertone’s mannen hadden een nacht lang gemarcheerd, niets gegeten of gedronken en waren al uren aan het vechten in de brandende zon. Ze gooiden hun wapens weg en vluchtten. De soldaten van de middengroep zagen met ontzetting hoe hun kameraden in doodsangst kwamen aanrennen, dicht op de huid gezeten door Ethiopische krijgers. De achtervolgers waren zo dichtbij dat dekkingsvuur onmogelijk werd.

Slachting

Onophoudelijk beukten de aanvalsgolven op de Italiaanse stellingen. De verdedigers beantwoorden de Ethiopische aanvalsdrift met moordend geweervuur. Meneliks zwaardvechters opereerden steeds roekelozer en leden verschrikkelijke verliezen. Ook de Italianen kwamen onder vuur te liggen, met name de officieren. Zij wilden het goede voorbeeld geven en bleven staan om hun mannen aan te moedigen. Hiermee vormden zij een welkom doelwit voor Ethiopische scherpschutters die spaarzaam, maar efficiënt met hun kogels omgingen.

De middengroep moest terrein prijsgeven en raakte omsingeld. De Ethiopische lansiers manoeuvreerden om het Italiaans geweervuur heen en drongen door de verdedigingslinies. Met de verdedigers op de vlucht, sprongen de Ethiopiërs behendig tussen de rotsen, schoten gericht en sloegen de achterblijvers neer. De Italiaanse officieren beseften dat vluchten geen zin had. Zij trokken hun pistolen en sabels. Tot de laatste man werden zij in stukken gehakt.

Nieuwe moed

De Italiaanse generaal Dabormida, die de verkeerde kant op was geweken, zat ook in de problemen. In de verte zagen zijn mannen een verontrustende stofwolk opduiken. De Omoro-ruiters van Makonnen stormde op de Italianen af. Nu moest Dabormida’s artillerie in actie komen. Met dodelijke precisie belandden de granaten op de galopperende ruiters. De wilde stormloop smoorde in een bloedbad. Makonnen moest de aanval staken. De Italianen schreeuwden het uit van enthousiasme en kregen nieuwe moed. Maar de vreugde was van korte duur.

Een volgende aanvalsgolf zwol aan. Ethiopische krijgers, die net Albertone’s divisie hadden afgemaakt, voegden zich bij hun kameraden. Met geweren, zwaarden en kapmessen vormden zij een halve maan linie, klaar voor de aanval. Dabormida aarzelde geen ogenblik. Hij liet zijn mannen de bajonetten op de geweren zetten. Zij moesten een uitbraak forceren. De soldaten formeerden een gedisciplineerde slagorde en stortten zich op de Ethiopiërs. In bloedige man-tegen-mangevechten kregen de Italianen de overhand. De weg was vrij.

Dabormida beval zijn mannen te ontsnappen. Hij zou als laatste vertrekken met de gewonden. Voor hij weg kon komen werd hij echter verrast door Oromo-ruiters. Zij overspoelden de stellingen en liepen hem onder de voet.

Een bitter lot

De achthonderd Eritrese askari, die met Italianen hadden meegestreden, wachtte een bitter lot. Om hen te straffen voor hulp aan de vijand bepaalde Menelik II, op aandringen van zijn adviseurs, dat de Eritreeërs de traditionele straf van de verrader moesten ondergaan. In rijen werden zij opgesteld voor de beul. Een voor een hakte hij de ongelukkige gevangenen de rechterhand en linkervoet af. Velen stierven aan een hartaanval of bloedden dood. Sommigen verdronken zich in een diepe waterput. De overlevenden die de eerste dagen na hun verminking doorkwamen, zwierven rond in de woestijn. Zij hielden zich in leven met het eten van gras, of met het voedsel dat zij kregen van meelevende Ethiopische soldaten. Boodschappers renden naar de dorpen van de ongelukkigen en stelden hun echtgenotes op de hoogte van de verschrikkingen. In allerijl spoedden de vrouwen zich naar het slagveld, namen hun mannen op de schouders en droegen hen in dagenlange tochten door de woestijn naar de Italiaanse veldhospitalen. Hier kregen de overlevenden uiteindelijk een medische behandeling.

Vrede van Addis Abeba

Het nieuws van de nederlaag leidde tot felle kritiek in Italië. De Italianen hadden meer dan vijfduizend man verloren en moesten bovendien 2500 krijgsgevangenen terug zien te krijgen. Keizer Menelik II zag af van een verdere opmars door Eritrea. Hij was tienduizend strijders kwijtgeraakt in de Slag bij Adwa en wilde zijn hand niet overspelen. De landen tekenden de vrede met het verdrag van Addis Abeba. Hierin zag Italië af van zijn koloniale aanspraken op Ethiopië.

~ Gillis Kersting

Boek over de Slag bij Adwa