De moord op Alexander II
Niets kon koningin Victoria voorbereiden op de ‘onuitsprekelijke afschuw’ die ze later die dag voelde toen de telegrammen uit Sint-Petersburg binnenkwamen. Ze las ze in de veilige omgeving van Windsor Castle, terwijl het licht boven de vredige Engelse gewesten begon te tanen. De misdaad die in Rusland was begaan, opende een vergezicht op een heel ander landschap, dat een nieuwe fase in Europa aankondigde en de geboorte van een moderne vorm van politiek terrorisme markeerde.
Het eerste ‘zeer alarmerende’ telegram dat Windsor bereikte, meldde dat Alexander II was beschoten en gewond was geraakt. Kort voor zes uur ’s avonds volgde een volledig verslag van de Britse ambassadeur in Rusland, lord Dufferin, over de ‘afschuwelijke & nooit te vergeten gebeurtenis’. De bom ontplofte ‘tussen zijn benen en verminkte en verwondde die afschuwelijk, evenals zijn onderlichaam’, noteerde de koningin in haar dagboek. Al snel kwam Dufferin met meer details:
‘Alle kleding tot aan de borst werd weggeblazen, één been was bijna volledig verdwenen en de rest van het lichaam was allervreselijkst verminkt.’
Toch dachten chirurgen dat ze het leven van de tsaar wellicht konden redden door zijn ledematen te amputeren, en de instrumenten werden al klaargelegd toen ze uiteindelijk inzagen dat hij niet meer te redden was.
Koningin Victoria voelde zich
‘…uitermate geschokt en verbijsterd door het vreselijke nieuws. Moge God al onze geliefden beschermen! Arme, arme tsaar, ondanks zijn tekortkomingen was hij een vriendelijke & beminnelijke man.’
De koningin kende de tsaar persoonlijk. Het vreselijke beeld van zijn dood dat uit de telegrammen oprees, stond in schril contrast met haar herinnering aan de man die zij meer dan veertig jaar eerder, aan het begin van haar regeerperiode, had ontmoet. In de lente van 1839 bracht grootvorst Alexander, de jonge Russische troonopvolger, een bezoek aan Windsor. De twintigjarige koningin was nog ongetrouwd; de eenentwintigjarige tsarevitsj was op zoek naar een gemalin naar Europa gekomen.
In victoriaanse ogen was het land waaruit de grootvorst afkomstig was een rijk van schrille tegenstellingen en onpeilbare gevaren. Alleen al het woord ‘Rusland’ riep het beeld op van een stormachtige geschiedenis met woeste Mongoolse horden, bloeddorstige tsaren, godsdienstoorlogen die onder de glanzende oosterse koepels van de Russische Kerk werden uitgebroed en een toestand van lijfeigenschap en bijna-slavernij voor miljoenen inwoners. Maar toen de tsarevitsj eind mei 1839 op Windsor zijn opwachting maakte, had hij de verwachtingen van koningin Victoria overtroffen. De opmerkelijk rijzige – karakteristiek voor de Romanovs – grootvorst Alexander met zijn overheersende aanwezigheid trof haar als ‘een aardige, verrukkelijke jongeman’, zo open en vrolijk, ‘met een lieve glimlach, en zo’n goed mannelijk figuur’. De jonge Britse koningin kwam intelligent, levendig en elegant op hem over. Ze dineerden, dansten en gingen samen uit rijden; er was sprake van een plotselinge, onverwachte intimiteit.
‘Ik ben echt heel verliefd op de grootvorst,’
…schreef de koningin op 27 mei 1839 in haar dagboek. Hij leidde haar naar de eetzaal, St George’s Hall, en later naar de rode salon.
‘Ik danste eerst een quadrille met de grootvorst, daarna volgde een wals (…) (uiteraard gingen ik en ook de grootvorst tijdens de wals zitten) (…).’ Toen de mazurka werd gespeeld ‘vroeg de grootvorst me ten dans, wat ik deed (ik had die nooit eerder gedaan) (…) de grootvorst is zo sterk dat je bij het rondlopen heel snel moet volgen, waarna je wordt rondgedraaid als in een wals (…) We hadden zoveel plezier en lachten zoveel (…) Ik heb me nooit beter vermaakt,’
…schreef de koningin. Ze was zo opgewonden dat ze tot vijf uur ’s nachts niet kon slapen. De vrolijke stemming bleef ook de volgende dag in Ascot voortduren. Alexander bleek onstuimig en ‘onnadenkend’ te zijn. De opwinding die ze die avond tijdens de dans voelde toen hij zijn arm net iets te ver om haar middel sloeg en haar van de dansvloer tilde, leverde de volgende bekentenis in haar dagboek op:
‘Ik houd echt van deze vriendelijke en lieve jongeman.’
Ze wendde zich tot de man die ze het meest vertrouwde, de charmante lord Melbourne, haar toegewijde mentor en premier voor de Whigs [voorloper van de liberale partij; tegenstanders van de conservatieve Tories]. Het was buitengewoon vermoeiend, legde ze uit, dat ze ‘de grootvorst zo graag mocht’. Koningin Victoria vroeg haar Russische gast te blijven.
De grootvorst peilde op zijn beurt zijn vader, tsaar Nicolaas I, met betrekking tot een eventueel huwelijk met de Britse koningin. Zijn vader weigerde. De erfgenaam van de Russische troon kon onmogelijk een satelliet van de Britse troon worden. Alexander was genoodzaakt te vertrekken. De koningin voelde zich ‘heel ongelukkig’ (dubbel onderstreept). Hij kuste haar bij het afscheid op ‘een zo warme, liefhebbende manier’ dat de koningin meer het gevoel had
‘…dat ik afscheid nam van een familielid dan van een vreemde’. Hij zei dat hij hun tijd samen ‘nooit zou vergeten’, ‘en dat zal ik ook nooit’, (dubbel onderstreept)
…zwoer de jonge vorstin plechtig.
(…)
Victoria & Albert
Er was een generatie voorbijgegaan sinds de overleden tsaar als de knappe, jonge grootvorst met de toekomst voor zich door de gangen van Windsor liep en haar naar de dansvloer leidde. Enkele maanden na dat gedenkwaardige bezoek constateerde de koningin echter dat haar neef, prins Albert van Saksen-Coburg en Gotha, de Russische grootvorst in de schaduw stelde.
Toen de Duitse prins op 10 oktober 1839 op Windsor aankwam, vond ze hem ‘mooi’ en nam ze hem ‘met enige emotie’ op. Binnen een paar dagen, terwijl haar hart ‘op hol sloeg’ nam de koningin een besluit. Ze ontbood ‘de allerliefste Albert die ik adoreer’ op 15 oktober 1839 voor een privé-ontmoeting en stelde een huwelijk voor.
‘We omhelsden elkaar keer op keer (…) O! Dat gevoel dat ik werd, en word liefgehad door zo’n Engel.’
Hun huwelijk had de veertig voorbije jaren van haar regering bepaald. Koningin Victoria en prins Albert kregen negen kinderen en in de jaren tachtig van de negentiende eeuw was hun gezin een Brits instituut dat de toekomst van Europa vormgaf. Acht van hun negen kinderen waren met leden van Europese koningshuizen getrouwd. De oudste dochter van Victoria, Vicky, gaf met haar huwelijk met de Pruisische troonopvolger het voorbeeld voor vijf van haar broers en zussen, die allemaal in Duitse koningshuizen introuwden. De oudste zoon van de koningin, de eigengereide prins Albert Edward, ofwel ‘Bertie’, was met de Deense prinses Alexandra getrouwd, wat een band betekende met de koningshuizen van Denemarken, Griekenland en Rusland. Voor prins Albert stonden deze huwelijken in het teken van een opmerkelijke visie waarmee hij aan de vrede en stabiliteit in Europa hoopte bij te dragen.
De verwoestingen in Europa tijdens de napoleontische oorlogen aan het begin van de negentiende eeuw, waarbij zo’n zes miljoen mensen het leven verloren, hadden de Britse politiek beïnvloed. Om een machtsevenwicht te bereiken, mocht geen enkel continentaal land zo dominant worden dat het opnieuw op zo’n schaal verwoestingen in Europa zou kunnen aanrichten. Prins Albert en koningin Victoria zagen de dynastieke huwelijken tussen hun kinderen en leden van de Europese koningshuizen als een extra waarborg voor vrede. Het ging niet alleen om koninklijke macht en prestige, maar was vooral een middel om bij te dragen aan de Pax Britannica, de ‘Britse Vrede’. Elk huwelijk vormde een zachte kracht: een kanaal waarlangs de Britse liberale waarden zich over het continent zouden verspreiden, en misschien zelfs de destabiliserende krachten van het republicanisme, de revolutie en oorlog konden terugdringen.
Albert had het visioen van een federaal Europa waarin sterke, onafhankelijke landen, stabiel onder hun eigen constitutionele monarchieën – idealiter zo veel mogelijk ingericht naar Brits model – verenigd werden door het gemeenschappelijke doel van Europese vrede en voorspoed. Telkens wanneer de gezamenlijke vlaggen van de landen die op die manier door een koninklijk huwelijk verbonden werden boven de huwelijksceremonie wapperden, leken ze een grote belofte in te houden: elk koninklijk huwelijk was in potentie een bevestiging van verbonden nationale belangen en ideeën die de juichende massa hoop bezorgde – lang voordat er een concept als een ‘Europese Unie’ bestond.
Victoria en Albert hadden niet minder dan tweeënveertig kleinkinderen en jarenlang ontving de koningin correspondentie van kleinzonen en kleindochters die in de Europese paleizen opgroeiden. De brieven ter gelegenheid van verjaardagen en jubilea stroomden met gestage regelmaat binnen uit het Neues Palais in Potsdam, het Palais Edinburg in Coburg, paleis Fredensborg bij Kopenhagen, Eastwell Park, Cumberland Lodge, Sandringham, Marlborough House, Birkhall en nog andere paleizen. Vanaf de eerste op papier met potloodlijntjes gekrabbelde bedankjes aan ‘grootmama koningin’ voor haar geschenken of verhaaltjes over huisdieren, tot brieven die getuigden van hun groeiende ervaring aan het hof of brieven die vertelden over hun reizen, had Victoria de ontwikkeling van de volgende generatie gevolgd. De omvangrijke groep neven en nichten vormde een uniek netwerk, een club die een uitzonderlijke plaats innam in de hoogste Europese kringen. De verbintenis met haar geliefde Albert had zelfs nog meer betekenis omdat de koninklijke banden daardoor nog verder uitgebreid en gewaarborgd konden worden. De koningin was duidelijk Europees georiënteerd, en goed op de hoogte dankzij haar vertrouwde Almanac de Gotha , een Who’s Who van de Europese koningshuizen, onder handbereik, ontwikkelde ze een actieve belangstelling voor de toekomstige huwelijken van haar kleinkinderen.
De kleinkinderen van Victoria hadden automatisch toegang tot ’s werelds meest exclusieve huwelijksmarkt, waar een knappe prinses avances kon verwachten van verschillende troonopvolgers. De koningin wist dat er een hele reeks factoren afgewogen moest worden bij de beoordeling van een bruid of bruidegom in spe. Het was niet alleen een kwestie van de vooruitzichten van hun landen en de stabiliteit van hun troon, maar ook van religie, moreel karakter, opleiding, uiterlijk en hun vermogen om sterke gezonde erfgenamen voort te brengen, hoewel dat laatste misschien niet hardop werd gezegd. Zij voelde zich in een unieke positie om het selectieproces in goede banen te leiden en haar kleinkinderen veilig langs de geheimen van de koninklijke huwelijksmarkt te loodsen, waar jeugdige dromen van romantiek en macht vaak een realistische leiding vereisten.
De weerzinwekkende Russische vorstenmoord, waarmee een moderne vorm van terrorisme haar intrede deed, kon haar enthousiasme als huwelijksmakelaar niet wegnemen.
Boek: Koningin Victoria als huwelijksmakelaar – Deborah Cadbury
Lees ook: Victoria & Abdul – Innige relatie tussen Engelse koningin en Indiase bediende
…en: Koningin Victoria (1819-1901) – Een intieme biografie
…of: Victoria van Pruisen – Een ‘koninklijke missionaris’
Bekijk dit boek bij:
