Voor de Amerikaanse oorlogsfotograaf Donald Thompson, die sinds het begin van dat jaar in Petrograd verbleef, was 25 februari 1917 (volgens de juliaanse kalender) een enerverende dag geweest. Confrontaties tussen demonstranten en politiemannen in de toenmalige Russische hoofdstad, het tegenwoordige St. Petersburg, waren die zaterdag op een bloedbad uitgelopen. De hele dag door had de Amerikaan dekking gezocht voor kogels en opgejaagde menigten ontweken. Terwijl hij die nacht onderweg was naar zijn hotel stuitte hij op woedende menigte die als trofeeën de afgehakte hoofden van politiemannen op stokken meedroegen. Het was de lugubere afsluiting van de derde dag van de Februarirevolutie.
Nadat stakingen en gewelddadige protesten, die in belangrijke mate veroorzaakt waren door voedseltekorten, in februari leidden tot het aftreden van tsaar Nicolaas II en het einde van het Keizerrijk, resulteerde de volgende opstand in oktober in de machtsovername door de bolsjewisten. De tsaar en zijn gezin werden in 1918 in hun ballingsoord Jekaterinenburg door hen vermoord. Helen Rappaport neemt haar lezers in ‘Midden in de revolutie’ mee naar het Petrograd van 1917 en vertelt het verhaal van de revolutie door de ogen van de buitenlanders in de stad.
Ooggetuigenverslagen
De schrijfster is als historica gespecialiseerd in het Victoriaanse tijdperk en de Russische revolutiejaren. Ze spreekt vloeiend Russisch en schreef eerder boeken over de laatste dagen van de keizerlijke familie in Jekaterinenburg en over Lenins periode van ballingschap. Haar boek over de dochters van tsaar Nicolaas II en zijn vrouw Alexandra werd in 2015 in het Nederlands uitgegeven met als titel De gezusters Romanov.
Al voorafgaand aan de jaren 90 begon ze met het verzamelen van buitenlandse ooggetuigenverslagen van de Russische Revolutie. In haar oude universiteit in Leeds vond ze een grote collectie documentatie over de Britse gemeenschap in Petrograd. Ook zocht ze in archieven binnen en buiten Engeland naar informatie over Amerikaanse en Franse expats. Zo verzamelde ze een bonte collectie van westerse revolutiewaarnemers, zoals bijvoorbeeld de Frans-Russische artieste Paulette Pax, die op 25 februari gewoon optrad in het Michailovskitheater in de onrustige stad. “Een komedie opvoeren in een dergelijke tijd was gewoonweg idioot”, zo schreef ze hierover in haar dagboek. Het was alsof men danste op de rand van een vulkaan.
Toen de onberispelijk geklede gentleman op 28 februari een plein overstak waar twee rivaliserende fracties van een legerregiment verwikkeld waren in een vuurgevecht stopten de soldaten unaniem met schieten totdat de gerespecteerde Brit gepasseerd was. Dat respect genoot hij niet bij de bolsjewisten die tijdens de Oktoberrevolutie de macht overnamen. In de bolsjewistische pers werd hij met de dood bedreigd en spottend “de tsaar van Petrograd” genoemd. Ondanks zijn broze gezondheid en het aanhoudende aandringen van zijn familie weigerde Buchanan de stad te verlaten. Hij vertikte het ook de bolsjewistische minister van Buitenlandse Zaken Leon Trotski te ontvangen en beschouwde de nieuwe regering als…
…een kleine kliek extremisten, die het land door middel van terroristische methoden hun wil willen opleggen.
Wilde beest
Dat diplomaten zoals Buchanan geen haar gekrenkt werden tijdens de Februarirevolutie betekent niet dat er sprake was van een “zachte revolutie”, zoals de buitenlandse pers soms berichtte. Rappaport citeert handelsvertegenwoordiger Negley Farson die de revolutie beschreef als:
…een wild beest dat uit zijn kooi was gebroken.
Arbeiders en ook hun vrouwen gingen massaal de straat op, waar de sfeer grimmig werd toen de speciale bereden politie met getrokken sabel mensen begon af te tuigen. De door de tsaristische politie op de daken van gebouwen opgestelde machinegeweren voorspelden ook niets goed. Het volk trok uiteindelijk echter aan het langste eind, mede doordat soldaten naar hun kant overliepen en de kozakken zich voor het eerst in de Russische geschiedenis tegen de tsaar keerden. Wapenarsenalen werden door de opstandige burgers geplunderd en criminelen vrijgelaten uit gevangenissen, wat leidde tot een nog grotere geweldsuitbarsting. Politiemensen en officieren werden op straat gelyncht en op de Nevski Prospekt, de hoofdslagader van de stad, en andere straten en pleinen kleurde de sneeuw rood van het bloed dat die donkere dagen vloeide.
Volgens de officiële cijfers uit de Sovjetgeschiedschrijving vielen tijdens de Februarirevolutie 1.382 doden en gewonden. Er volgde een korte periode waarin een voorlopige regering werd gevormd, die tijdens de Oktoberrevolutie ten val gebracht werd door de bolsjewisten onder aanvoering van Vladimir Lenin. Ook deze staatsgreep wordt door Rappaport uitvoerig behandeld. Hoewel sommige westerlingen vanaf het begin al fel anticommunistisch waren geweest, zoals ambassadeur Buchanan, introduceert de schrijfster enkele personen die aanvankelijk enthousiast waren over de linkse revolutie.
De aanhoudende plunderingen, diefstal en moord en de repressie door het bolsjewistische bestuur overschaduwden echter de beloften van vrijheid en gelijkheid. De Amerikaan Raymond Robins van het Rode Kruis had de Februaristaking nog verwelkomd als “de Grote Gebeurtenis”, maar de gebeurtenissen in oktober zetten hem aan het twijfelen. “Stel je voor”, zo schreef hij aan zijn vrouw, “de extreemste socialistische, semi-anarchistische vredesregering ter wereld handhaaft haar macht met de bajonet, verbiedt alle publicaties behalve die hun programma ondersteunen, arresteert mensen zonder arrestatiebevel en houdt ze wekenlang vast zonder proces of aanklacht.”
In Midden in de revolutie is deze ondergang meesterlijk beschreven door Helen Rapport. Haar levendige beschrijving van de gebeurtenissen in de straten van Petrograd aan de hand van de ervaringen van westerlingen leest als het script van een spannende speelfilm, zonder dat ze afbreuk aan de regels van objectief historisch onderzoek. Ook de politieke aspecten van deze geschiedenis weet ze op meeslepende wijze te beschrijven. De door haar verzamelde getuigenissen van westerlingen van allerlei pluimage geven een unieke en beklijvende inkijk in één van de meest ingrijpendste perioden uit de twintigste-eeuwse geschiedenis.
Boek: Midden in de Revolutie – Helen Rappaport
