De Stijl – Kenmerken en achtergrond van de kunstbeweging

De Stijl is een kunstbeweging die ontstaan is in Nederland. Internationaal is de kunstbeweging beter bekend als Neoplasticisme of Nieuwe Beelding. De Stijl ontstond in 1917 met de oprichting van het tijdschrift ‘De Stijl’ en vloeide logisch voort uit de kunststroming Kubisme.

Ontstaan en ontwikkeling van de stroming

In 1914 kondigde Nederland neutraliteit af. Toch was de Eerste Wereldoorlog (1914-1917) in Nederland voelbaar: het voedsel en producten werden schaars, er was armoede en Nederland kreeg te maken met een grote stroom Belgische vluchtelingen. Tijdens de oorlog ontstond er een verlangen naar harmonie en structuur. De kunstenaars van De Stijl probeerden met hun werk, na de ellende en chaos van de Eerste Wereldoorlog, weer rust en orde te brengen.

De kunstbeweging was vooruitstrevend, omdat deze aansloot bij de opvatting van moderne kunst dat kunst niet per se, zoals traditionele kunst, een verhaal hoefde te vertellen. Het kunstobject mocht juist abstract zijn, zonder de werkelijkheid te verbeelden. De belangrijkste boodschap van de kunstenaars van De Stijl was dat het werk harmonie en rust moest uitstralen.

De Stijl vloeide logisch voort uit het Kubisme, omdat beide geïnspireerd waren door geometrische vormen. Toch had het Kubisme de abstractie niet tot haar eindpunt doorgevoerd. De Stijl wilde dit punt wel bereiken en een stijl creëren die tijdloos en voor iedereen begrijpelijk was. Volgens de kunstenaars van De Stijl kon kunst op zichzelf staan. Dit betekende dat het onduidelijk mocht zijn wat er gebeurde, wat er precies afgebeeld werd en wat de betekenis van de maker was. De kunstbeweging moedigde minimaal kleurgebruik (primaire kleuren) en het gebruik van een eenvoudige vormgeving aan.

Bekende kunstenaars die aangesloten waren bij De Stijl waren Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld, Bart van der Leck en Theo van Doesburg.

Kenmerken

De Stijl heeft als kunststroming de volgende kenmerken:

• Streven naar harmonie en evenwicht in het kunstobject
• Gebruik van geometrische vormen
• Gebruik van primaire kleurvlakken (rood, geel, blauw)
• Gebruik van de ‘niet-kleuren’ (zwart, wit en grijs)
• Gebruik van horizontale en verticale lijnen

Het tijdschrift De Stijl

De kunstbeweging De Stijl ontstond dankzij het tijdschrift ‘De Stijl’. Dit maandblad werd in 1917 opgericht in Leiden door Theo van Doesburg. Hij zocht andere kunstenaars, die dezelfde ideeën hadden als hijzelf en waarvan hij hun werk bewonderde, om samen het tijdschrift vorm te geven. Zij vormden de leden van De Stijl. In het maandblad werd de achterliggende gedachte van De Stijl uitgelegd. Toen Theo van Doesburg in 1931 stierf, hield het tijdschrift op te bestaan. De ideeën van De Stijl bleven echter wel bestaan doordat kunstenaars ook na de dood van Doesburg werken maakten in de trant van De Stijl. De idealen zuiverheid, harmonie en soberheid leverden wereldberoemde en baanbrekende werken op.

Kunstenaars en hun werk

Met zijn werk Victory Boogie Woogie (1944) wilde Piet Mondriaan de absolute schoonheid creëren. Dit trachtte hij te doen door geometrische vormen en primaire kleuren te gebruiken. Brede zwarte lijnen kaderen de rechthoekige en vierkante egale kleurvlakken en zorgen voor een harmonie.

De rood-blauwe stoel van Rietveld (1925) is een driedimensionaal object en sluit helemaal aan bij de kenmerken van De Stijl. Het bijzondere aan het ontwerp is dat elk element onafhankelijk is en niet wordt onderbroken door een ander element. De primaire kleuren versterken elk element vervolgens weer. De stoel werd het icoon van De Stijl.

Compositie XII zwart en wit wordt gezien als een van de radicaalste werken van Van Doesburg. Hoewel zijn ideeën nog steeds ontstaan uit werkelijke waarnemingen, is dit schilderij gebaseerd op een landschap. Van Doesburg gebruikte in dit werk enkel verticale en horizontale lijnen en maakte hiermee het landschap onherkenbaar en abstract.

Ook in de architectuur liet De Stijl zijn sporen na. In 1924 voltooide Rietveld het Schröderhuis. Deze villa was vernieuwend voor de architectuur en onderscheidde zich van andere stijlen door asymmetrie en het gebruik van rechthoeken en onversierde vormen die met strakke precisie hun plaats hadden gekregen. De platte daken en skeletconstructie zonder zware dragende muren maakten indruk, ook overzee en zorgde ervoor dat De Stijl internationaal bekend werd.

Echt Nederlands?

Hoewel De Stijl geen vaste kern van kunstenaars had en de samenstelling ervan wisselde, is de stroming in de Nederlandse cultuur verankerd. Nijntje, een werk van Dick Bruna, is typisch Nederlands en sluit aan bij de kenmerken van De Stijl. Kunsthistoricus H.L.C. Jaffé wees zelfs op het Nederlandse polderlandschap, dat door mensen is vormgegeven. Volgens hem heeft dit landschap van bovenaf gezien hetzelfde strakke lijnenspel als bijvoorbeeld het werk van Mondriaan. In de kunstgeschiedenis worden er parallellen getrokken tussen De Stijl en het calvinisme. De idealen van de Stijl sluiten aan bij de christelijke leer van de calvinisten. Van Doesburg zou hebben gezegd dat het vierkant voor hen was wat het kruis voor de eerste christenen is geweest.

~ Lotte Adams – Van Dongen

Lees ook: Piet Mondriaan (1872-1944) – Kunstschilder
…en: De Rietveldstoel of Rood-blauwe stoel
Boek: Sporen van De Stijl (1917-2017)

Klokhuis-video over ‘De Stijl’

https://www.youtube.com/watch?v=PqqwpCMDCPM

Bronnen ▼