In 2008 brachten twee oud-dwangarbeiders van het kamp Rees, vlak over de Duitse grens bij ‘s-Heerenberg, een bezoek aan de plaatsen waar ze in de winter van 1944/’45, onder zware bedreigingen, tankgrachten hadden moeten graven die de dreigende geallieerde invasie moesten verhinderen. Ze spraken met Duitse getuigen die met afschuw de haveloze kolonnes langs hadden zien strompelen, soms zelfs op blote voeten omdat ze geen schoenen meer hadden. Ze bezochten de plaats van het kamp, waar niets meer herinnerde aan hun verblijf, behalve de bomen die er toen ook al stonden. Ze zagen waar de zieken, die echt niet meer konden, opgevangen werden en soms ‘abgeführt’ werden naar het vaderland.
In het gevolg reisde videomaker Ton Pas mee, want het bezoek vond plaats op initiatief van de Stichting Dwangarbeiders Apeldoorn. De video, aangevuld met documentatie, getuigenissen van andere dwangarbeiders en sfeerbeelden van herdenkingen in Apeldoorn en Rees, was bedoeld voor uitzending door Gelre TV, maar daar is het om onduidelijke redenen nooit van gekomen (niet lang daarna werd de failliete omroep opgeheven). Wel was de video op 5 mei 2010 te zien bij RTV Apeldoorn, met onbekende kijkcijfers, en ook is de film op cd verkrijgbaar bij de stichting.
Mijn Gelderland
Ruim een maand geleden kreeg de Stichting Dwangarbeiders Apeldoorn een verzoek van de website MijnGelderland.nl vol verhalen, routes en actualiteiten over het erfgoed van de provincie Gelderland, die zijn rubriek streekgeschiedenissen wilde uitbreiden met een verhaal over de opvang van de dwangarbeiders uit kamp Rees. Mijn Gelderland is een onderdeel van Stichting Gelders Erfgoed.
Over dat kamp en die opvang valt inderdaad veel te vertellen. De rol van met name de inwoners van het grensdorp Megchelen, acht kilometer van Rees, kwam uitgebreid aan de orde in het boek De verzwegen deportatie (2005), dat met name aan de Apeldoornse dwangarbeiders is gewijd. In november 2012 maakte ik in een verhaal op Historiek.net duidelijk dat moedig Megchelen in 1944/’45 een heldenrol heeft gespeeld.
In het verhaal op Mijn Gelderland is een belangrijke rol weggelegd voor één van de nog levende betrokken dwangarbeiders, Jan de Louter, een Arnhemmer die na de Slag om Arnhem naar Apeldoorn werd geëvacueerd. Op 2 december 1944 werd hij opgepakt bij de razzia, waardoor uiteindelijk 850 Apeldoorners als dwangarbeider in Rees terecht kwamen. In ‘De verzwegen deportatie’ deed hij nog anoniem zijn verhaal (90. Gat in hiel als een rijksdaalder).
Een blaar aan zijn hiel werd steeds pijnlijker. Na enkele weken werd daar eindelijk door een hospik naar gekeken.
Ik deed mijn schoenen uit en de hospik viel zowat achterover van de stank. Ik had een gat in mijn hiel zo groot als een rijksdaalder en over de gehele achillespees viel een sleuf. De wond was erg ontstoken en er groeide zelfs wild vlees.
De wond werd primitief behandeld en verbonden met wc-papier. Toen voor andere patiënten een ziekentransport werd georganiseerd, naar een noodhospitaal over de grens, dacht De Louter: nu of nooit! Hij wist zich tussen de zieken te verstoppen en kwam in het noodziekenhuis van Harreveld terecht, waar amputatie van de voet werd overwogen. Dat is niet gebeurd, maar De Louter heeft nog lang last gehad van zijn achillespees.
Gecompliceerd verhaal
Publicaties op de website Mijn Gelderland hebben hun beperkingen. Ze moeten tussen de 150 en 400 woorden lang zijn, en daarbinnen zijn de gebeurtenissen rond ‘Rees’ — razzia, transport, geallieerde beschieting van één trein bij Werth waardoor meteen al 20 doden vielen, scheiding oud en jong, waarvan de laatsten naar Rees moest lopen, dwars door bijvoorbeeld een net nog gebombardeerd Emmerich en de gruwelijke omstandigheden in het kamp waar in drie maanden minstens 250 van de ca. 4000 dwangarbeiders om het leven kwamen, waarvan 30 bij een brand, en de rol van Megchelen — nauwelijks te vatten.
De redactie deed echter nog een suggestie: waren er misschien videobeelden bij het onderwerp? Dat bracht de video van Ton Pas in herinnering. Jan de Louter was bovendien één van de ex-dwangarbeiders die daarin figureerden. Een cd werd naar Gelders Erfgoed verzonden en Ton Pas werd benaderd om het copyright kort te sluiten: geen probleem.
Toen deed Pas zelf een opzienbarende ontdekking: zijn video bleek al op YouTube te staan. Van de uitzending van RTV Apeldoorn op Bevrijdingsdag 2010.
Video
De video wordt ook hieronder weergegeven. Hoewel meestal met teksten wordt aangegeven wat er in beeld gebeurt, is een nadere toelichting – zoals bijvoorbeeld tijdens lezingen gebeurt – wellicht niet overbodig.
Twee oud-dwangarbeiders, Johan van Essen en Jan de Louter, keren terug naar Rees. Ze bezoeken de ruine van een oude dakpannenfabriek, met tochtgaten in de daken om de pannen te laten drogen; in kamp Rees viel daar de sneeuw door op de bedden. Er staat een oude kiepkar, die door de nazi’s in Rees werd gebruikt om te knuppelen. Restanten van open vuur herinneren aan het poffen van gevonden aardappelen, die uit angst voor ontdekking nooit gaar werden. De Louter vertelt een beeldend verhaal over het halen van eten bij de boer, wat heel omzichtig moest gebeuren, anders volgde een zwaar pak slaag. Ze herkennen een sleuf in de aarde: een door hen gegraven tankwal.
Ze spreken twee vrouwen, die als meisje bij het kamp woonden en de haveloze dwangarbeiders langs hadden zien strompelen. Ze komen in Haus Aspel, waar het lazaret was; De Louter, toen 17 jaar oud, verstopte zich daar in het ziekentransport dat naar Nederland ging.
Er zijn beelden van herdenkingen. In Apeldoorn, waar elk jaar rond 2 december de razzia van 1944 wordt herdacht bij het beeldje ‘De dwangarbeider’ bij het stadhuis, en in Rees, waar al sinds 1984 een ‘Mahnmal’ staat voor de ook daar weggevoerde Joden en de gastarbeiders, op 9 november: Reichskristallnacht. Er is ook een bezoek aan de locatie van het kamp aan de Melatenweg, waar nauwelijks meer herinneringen te vinden zijn (intussen is er een informatiebord). Of het moesten de bomen zijn die er toen ook al stonden – De Louter deed in november 2012 in een toespraak bij het Mahnmal een dringend beroep op de gemeente Rees om die nóóit te kappen.
Er komen ook andere oud-dwangarbeiders aan het woord, over hun ervaringen in het kamp en vooral ook over de manier waarop ze uiteindelijk de weg naar huis hebben teruggevonden. De video sluit af met een op ‘Band of Brothers’ geïnspïreerde impressie van de bevrijding van Rees op archiefbeelden.
Video ‘De verzwegen deportatie’ van Ton Pas (41 minuten)
Meer informatie bij Stichting Dwangarbeiders Apeldoorn 1940-1945.
