Dodenboek (Egypte) – Betekenis en korte geschiedenis

Het Dodenboek is een fenomeen dat in de Oudheid in de Egyptische maatschappij een belangrijke rol speelde. Wat was het Dodenboek precies voor document? Wat was de inhoud van dit soort boeken, waarvan er bijna tweehonderd gevonden zijn? En waarvoor werden Dodenboeken gebruikt?

Wat is het Dodenboek en hoe oud is dit type document?

Het Dodenboek, in het Egyptisch letterlijk Het boek voor het uitgaan bij dag heette, gold in Egypte als een praktische reisgids voor in het hiernamaals. De eerste vertaling van een Dodenboek verscheen in 1842 van de hand van de Duitse egyptoloog Karl Richard Lepsius (1810-1884).

Feitelijk was het Dodenboek geen echt boek, maar een papyrusrol waarop allerlei (magische) spreuken, wijsheden en adviezen stonden geschreven. De oudste magische en religieuze spreuken die in het oude Egypte zijn aangetroffen, worden gedateerd op ongeveer 2350 v.Chr. en zijn gevonden in piramides. Deze teksten, ook wel piramideteksten genoemd, waren wandspreuken en voorlopers van de Dodenboeken. Na de piramideteksten werden er vanaf circa 1800 v.Chr. ook sarcofaagteksten gemaakt. Hierbij bracht men spreuken en bezweringen aan op de binnenzijde van sarcofagen van overledenen.

Na de piramideteksten en sarcofaagteksten volgden vanaf circa 1750 v.Chr. de Dodenboeken. Een van de oudst bekende varianten stamt uit de tijd van farao Djehoeti (ongeveer 1650 v.Chr.). In het graf van zijn vrouw Mentoehotep, in Thebe, werd in de negentiende eeuw de oudst bekende papyrusrol met dodenspreuken aangetroffen. De Dodenboeken waren op papyrusrollen geschreven. Ze onderscheiden zich van de eerdere piramide- en sarcofaagteksten doordat de spreuken nu titels en kopjes hadden. In totaal zijn er tegen de tweehonderd van dit soort Dodenboeken gevonden. Vooral hooggeplaatste en invloedrijke Egyptenaren kregen een dodenboek mee in hun graf, maar soms ook gewone(re) mensen.

De papyrusrollen waren overigens bijzonder groot, in de breedte en/of de lengte. In 2010 opende de egyptoloog Robert Fuchs een papyrusrol met dodenspreuken erop van meer dan drie meter breed. Een ander bekend exemplaar is het maar liefst elf meter lange Dodenboek van Tajoeheryt, circa 1000 v.Chr., dat te zien is in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden. In de collectie van het RMO bevindt zich een nog langer Dodenboek, namelijk van bijna achttien meter lang: het Dodenboek van de koopman Kanna uit circa 1300 v.Chr.

Doel en inhoud van de Dodenboeken

Zoals bekend hadden de Egyptenaren, net als de Grieken en tal van andere volken in de Oudheid, hun eigen mythologie. Hierin speelde de dood een belangrijke rol. De dodenboeken waren gevuld met allerlei bezweringen en (tover)spreuken, die boze geesten moesten weghouden bij de overledenen. De Dodenboeken waren een soort reisgids, die de overledenen in het dodenrijk van Osiris bescherming moest bieden en hen op hun route hielpen. De historica en egyptologe Margaret Bunson omschreef het doel van de Dodenboeken als volgt:

“De overledene instructies geven over hoe ze de gevaren van het hiernamaals konden ontwijken, door hen in staat te stellen de vorm aan te nemen van verschillende mythische wezens en hen de wachtwoorden te geven die ze nodig hebben om toegang te krijgen tot bepaalde sectoren van de onderwereld.”

Verder stond er in de tekst bepaalde voorkennis die een dode kon gebruiken in het hiernamaals, zoals hoe hij boze geesten en vijanden kon uitschakelen, zonnehymnes om te zingen voor de zonnegod Re en tips als een dode zich voor de godenrechtbank zou moeten rechtvaardigen.

Een belangrijk onderwerp uit Dodenboeken was het zogenoemde Dodenoordeel. Iedereen die overleed kwam tijdens zijn reis door het hiernamaals voor de rechtbank terecht. Hierbij oordeelden 24 rechters over het lot van de gestorvene. Zijn of haar hart werd gewogen, met een veer als tegengewicht. Wanneer het hart zwaarder bleek, kwam dat door de zonde en werd de gestorvene aan stukken gereten door de demonische godin Ammit (de ‘botten-eter’). Bleef de weegschaal in evenwicht, dan kreeg de gestorvene toegang tot de onderwereld van Osiris.

Lees ook: ‘Dode’ godsdienst Egyptenaren is springlevend
Boek: Van Egypte naar Atlantis – Wim Zitman

Bronnen ▼