Duyvis en de voedselvoorziening tijdens de Tweede Wereldoorlog

Over de rol van Duyvis Oliefabrieken te Koog aan de Zaan in de voedselvoorziening tijdens de Tweede Wereldoorlog

Stephanus Louwes (1889-1953), was een man met visie. Afkomstig uit een landbouwersgezin en gepokt en gemazeld in de agrarische wereld, klom hij op tot Directeur-Generaal van de Voedselvoorziening. In die rol nam hij al in 1937 het initiatief om in geval van een Duitse bezetting de voedselvoorziening in Nederland veilig te stellen. En zo werd de ‘Commissie Voorbereiding Voedselvoorziening in Oorlogstijd’ opgericht – met Louwes als voorzitter – die tot taak had om grondstoffenvoorraden aan te leggen en een distributiesysteem te ontwerpen. Uiteraard deed Louwes voor wat betreft de voorziening van eetbare oliën en vetten een beroep op het bedrijfschap MVO (Margarine, Oliën en Vetten).

MVO beschikte over veel expertise in de hoedanigheid van Albert Pierhagen (1907-1994), die van Louwes de opdracht kreeg om de met overheidssteun aangekochte grondstoffen – voornamelijk van overzee – zoveel mogelijk naar rato van de bevolkingsdichtheid te spreiden en op te slaan. Voor deze klus kreeg hij van Louwes een week de tijd. Pierhagen noteert in zijn memoires: ‘

Daar dit een omvangrijke taak was, die mede uitvoerig overleg met het bedrijfsleven nodig maakte, vroeg ik om meer tijd ter voorbereiding. Het antwoord was kort en krachtig. ‘Neen’, zei de heer Louwes eraan toevoegend: ‘weet U wanneer ze komen?’

Dat lukte natuurlijk niet op zo’n korte termijn, maar begin 1940 had Pierhagen zijn zaakjes op orde. Hij had de voorraden ondergebracht op tal van locaties in kleine porties om te voorkomen dat de Duitsers grote hoeveelheden in één klap konden wegvoeren. Daarnaast ontwierp hij een dubbele boekhouding. Een volledige voor zichzelf en een waarin tien procent van de voorraden werd verantwoord, bedoeld voor de bezetter. Zo draaide Pierhagen de Duitsers een rad voor ogen en schiep hij de mogelijkheid om voorraden naar plekken te dirigeren waar zij het meest nodig waren. De distributie van deze grondstoffen was een uiterst ingewikkelde zaak. Maandelijks werd aan 25.000 bedrijven een toewijzing gegeven, waarvoor 300 man personeel was aangerukt. En onder die bedrijven bevond zich Duyvis Oliefabrieken te Koog aan de Zaan.

Pierhagen – Peeters, een effectief duo

Pierhagen had goede contacten met Henk Peeters (1899-1959), destijds onderdirecteur van Duyvis en de motor achter de afdeling Oliën en Vetten van deze fabriek. Hij was verantwoordelijk voor de productie van artikelen als slaolie en diverse sausen zoals ‘Salata’, een frisse slasaus die in die tijd populair was als dressing. Daarnaast maakte Duyvis mayonaise die voor 85% uit vet bestond.

Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog lanceerde Duyvis een jusblokje: ‘Juco’, gebaseerd op vleesnat en vet. Het waren deze twee producten die in de illegale voedselvoorziening een belangrijke rol speelden omdat zij niet onder het distributiesysteem vielen. Het waren artikelen die gewoon niet geacht werden geproduceerd te worden. Maar Duyvis deed dat wel en sluisde ze door naar de illegaliteit. Zo belandde ‘Juco’ in voedselpakketten die door werkgroepen van doopsgezinden en quakers in de Zaanstreek aan Joodse vluchtelingen in Westerbork werden gestuurd. Ook voorzag Peeters ziekenhuizen in de regio van mayonnaise in aanvulling op de vet rantsoenen.

Met Pierhagen vormde Peeters een effectief duo. Pierhagen – spin het web van de distributie van grondstoffen – regelde de toewijzing van voor de productie van mayonnaise en Juco extra benodigde grondstoffen aan Duyvis, die deze vervolgens verwerkte zonder dat de bezetter dat in de gaten had. Het was niet zonder risico. Pierhagen had te maken met een door de bezetter tot controleur van MVO benoemde nazi, die zo zijn eigen ‘klantjes’ had en Pierhagen dwong die van grondstoffen te voorzien. Door dit te boycotten maakte Pierhagen zich zo kwetsbaar dat hij zich genoodzaakt zag in 1944 onder te duiken. Peeters ontkwam aan dit lot, maar liep evenzeer grote risico’s.

Interessant is te lezen hoe Peeters aan MVO kenbaar maakt hoe en waarom hij de toegewezen grondstof voor de fabricage van mayonaise wil benutten. In een brief van 16 september 1942 gericht aan Gerard Maassen, plaatsvervangend voorzitter van het bedrijfschap, schrijft hij:

‘Van de slaolie, die ons nu onlangs is toegewezen, zouden wij natuurlijk Salata kunnen maken en deze zouden wij onder de winkeliers kunnen distribueren, maar dan weten wij zeker, dat het goed niet komt waar het hoort. De winkeliers verkwanselen zulk waardevol goed voor alle mogelijke dingen. Met het oog daarop hebben wij ertoe besloten van deze olie uitsluitend mayonaise te maken en deze zelf zo te distribueren, [….] dat het goed daar komt waar het het meest nodig is. Nu hebben wij de ondervinding opgedaan dat mayonaise (U weet dat hetgeen wij maken nog altijd 85% vet bevat) uitstekende diensten kan bewijzen aan mensen, die op krachten moeten komen of die ondervoed zijn. Aan zulke mensen verstrekken wij dan meestal een pot van 360 gram per 14 dagen, zodat zij 180 gram per week gebruiken, hetgeen dus meer dan een verdubbeling van hun vet rantsoen betekent. De resultaten zijn meestal frappant. Ik zou U nu willen vragen: Voelt U er iets voor het goed ter beschikking te stellen van [….] (hen) die het nodig hebben [….]. Vooral in de grote steden lopen zoveel van die mensen rond [….].’

Maassen neemt dit aanbod graag aan en verzoekt om mayonaise voor vijftig mensen die deze extra vetvoorziening hard nodig hebben. Op 17 oktober bevestigt Peeters de bestelling. Pierhagen maakt een aantekening op deze brief:

‘Een steun die voor tal van onze mensen goud waard zou blijken.’

Boek: Oorlogsbrieven. Een familie in de hongerwinter

Bronnen ▼