Ed van Kan: cameraman tijdens de Koude Oorlog

In de jaren 1961 tot 1973, tijdens het hoogtepunt van de Koude Oorlog, werkte Ed van Kan als oorlogscorrespondent voor de Engelse en Amerikaanse televisie en voor Nederlandse opdrachtgevers. In het boek Raw War. Ongemakkelijke ontmoetingen van een oorlogscorrespondent (Uitgeverij Aspekt, 2017), doet Van Kan verslag van het oorlogsleed dat zich in die tijd voor zijn cameralens voltrok, in onder meer Congo, Vietnam en Cambodja.

Ed van Kan opent zijn aantrekkelijk geschreven memoires met een inleiding. Hierin brengt hij de volgende doelstelling naar voren:

In deze bundel korte verhalen leg ik getuigenis af van de drama’s zoals die zich voor mijn lenzen afspeelde. (…) Als visuele waarnemer bevond ik mij veel meer in het veld dan mijn schrijvende collega’s. Daar waar de politieke beslissingen werden afgemeten in bloed. (7,8)

Meerdere mensen zag hij voor zijn ogen sterven, zo vervolgt Van Kan. Executies, oorlogsgeweld, bombardementen; hij zag dit allemaal van dichtbij. Angst, zo onderstreept de auteur, was zijn dagelijkse metgezel.

Congo

Het eerste verhaal gaat over Ed van Kans reis naar Congo in 1961, waar hij voor de AVRO verslag deed van de chaos in dat land nadat Congo een jaar eerder – officieel op 30 juni 1960 – onafhankelijk was geworden van België. Belgisch-Congo werd vanaf toen de Republiek Congo. Het land had geen democratische traditie, terwijl kort na de onafhankelijkheid onder meer muiterij uitbrak in het leger en de provincie Katanga de onafhankelijkheid uitriep (die duurde tot 1963).

Ed van Kan:

“De Belgen hebben hun kolonie daar op de evenaar slecht, zeg maar nauwelijks voorbereid op hun onafhankelijkheid; hoe die vrijheid te vertalen in democratische normen en waarden. Vrijwel onmiddellijk na de eerste schermutselingen trokken zij zich terug en lieten het bestuur achter in handen vaneen aantal bloeddorstige avonturiers (De onderwijzer: Joseph Kasavubu (1913-1969) als eerste president. Een postbode: Patrice Lumamba (1925-1961) minister-president en een sergeant uit het koloniale leger: Sese Seko Mobutu (1930-1997), tweede president).” (22)

Er ontstond een machtsstrijd tussen de drie politieke kopstukken Kasavubu, Lumumba en Mobutu. De Verenigde Staten waren bang dat Lumumba – die gesteund werd door de Sovjet-Unie – het communisme in Congo zou invoeren. De politieke strijd werd gewonnen door Mobutu, die in 1965 een eenpartijstaat stichtte en zichzelf promoveerde tot staatshoofd. Hij bleef tot 1997 aan de macht.

Ed van Kan beschrijft enkele spannende gebeurtenissen en situaties die hij in het onrustige Congo meemaakte. Zoals een dreigende escalatie van een Congolese demonstratie in januari 1961, waarbij een groep uitzinnige mannen en vrouwen op hem afkwamen met zwaaiende kapmessen. Ze eisten het lijk op van hun zojuist standrechtelijk geëxecuteerde leider Patrice Lumamba, de eerste democratisch verkozen premier van Congo.

Op het eind van Van Kans Afrika-avontuur, ergens in 1965, vloog hij mee met een vlucht in een Amerikaanse DC-130, die gevuld was met ongeveer vijftig bodybags:

“Tijdens de start en de landing komen we even weer tot leven, lijkt het wel. Door de schokkende bewegingen van het vliegtuig op de start- en landingsbaan worden ze flink heen en weer geschud. Ik voel hun laatste bewegingen als een persoonlijk ‘vaar wel’. Een groet die hen zal begeleiden op hun weg naar de eeuwigheid. Ik weet wat ze hebben meegemaakt…” (99,100)

Vietnam

In 1965 kwam Ed van Kan onder meer aan in Saigon en omstreken in Vietnam, en daarna ook in Cambodja. Hij maakte de ellende van de Vietnamoorlog (1955-1975) van dichtbij mee. Hij zag de bombardementen van de B-52’s van de Verenigde Staten, die bommen en het ontbladeringsmiddel Agent Orange boven de jungle uitwierpen. Een ecologische ramp – 20 procent van het Vietnamese bosgebied werd verwoest -, maar tevens een humanitair drama. Tot op de dag van vandaag worden in Vietnam kinderen dood of mismaakt geboren als gevolg van dit gif. Agent Orange heeft onder meer prostaatkanker, open ruggetjes, de ziekte van Hodgkin, vergroeiingen van de wervelkolom, chlooracne en allerlei soorten kanker tot gevolg.

In Vietnam filmde Ed van Kan tal van gevechtssituaties. Onder meer vanuit helikopters, zoals de volgende passage indringend beschrijft:

‘Ils sont la’, schreeuwt Dszu boven het oorverdovend geratel van de machinegeweren en het gejank van de brullende motor uit. Hij wijst met zijn hand naar beneden. Daar zie ik ze rennen, de moordenaars van mijn beste vriend. Ik hef de camera en film langs de lopen van de ratelende mitrailleurs hoe de Vietcong-soldaten omver gemaaid, in stukken gehakt worden en eindig mijn shot als een close-up op de koppen van de schutters. De lege hulzen vliegen ons rond het hoofd. (122,123)

Boek: 150 jaar Nederlandse Rode Kruis – Ad van Liempt & Margot van Kooten
Lees ook: Kongo. Belgische avonturen in een Afrikaans land

Bekijk dit boek bij: