De naam Edith Cavell zal voor altijd nauw verweven blijven met Brussel. Haar inzet bij de verpleging van gewonde soldaten tijdens de Grote Oorlog, haar niet te onderschatten aandeel in het verzets- en ontsnappingsnetwerk dat geallieerde militairen hielp het neutrale Nederland te bereiken en uiteindelijk haar terechtstelling zijn verankerd in het collectief geheugen van alle Brusselaars. Een nadere kijk op een bijzondere vrouw die leefde en stierf voor haar idealen is dus zeker meer dan terecht.
Cavell’s jonge jaren
Na enige tijd besloot Cavell een reis te ondernemen naar het Europese vasteland en kwam uiteindelijk na ettelijke omzwervingen in 1890 aan te Brussel. Daar aanvaardde ze opnieuw een betrekking als gouvernante bij een welstellende familie. Ze zou er vijf jaar verblijven maar besliste eind 1895 terug te keren naar haar geboortedorp om haar zieke vader te verzorgen.
Een opmerkelijk keerpunt
De ervaring met haar zieke vader overtuigde Cavell ervan dat haar ware roeping bij het verzorgen van zieken lag en al het jaar daarop, in 1896, begon ze in het “Royal Londen Hospital” aan haar opleiding tot verpleegster. Al snel slaagde Cavell in haar examens. Ze vond vrijwel onmiddellijk werk als nachtverpleegster in “St-Pancreas Infirmary”, een in Londen gevestigde verpleeginstelling die zich bezighield met ziekenzorg voor de minst bedeelden. De jaren hierna was Cavell werkzaam in verschillende verpleeginrichtingen. Haar bekendheid als verpleegkundige nam tot ver over de landsgrenzen toe dankzij de inzet die ze aan de dag legde bij de verzorging van patiënten en hulpbehoevenden.
Toen dr. Antoine Depage1 haar in 1907 voorstelde om in Brussel de leiding op zich te nemen over de pas opgerichte verpleegsterschool “L’Ecole Belge d’Infirmières Diplomées” betekende dit voor Cavell alweer een nieuwe wending in haar leven. Door haar gedrevenheid en enthousiasme groeide het project al snel uit tot een groot succes. De school verwierf een uitstekende reputatie door naast de klassieke ziekenzorg ook in een gedegen opleiding van de aspirant-verpleegsters te voorzien bij chirurgische ingrepen.
De ruiters van de Apocalyps slaan toe
Toen op 28 juni 1914 aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw Sophie te Sarajevo werden doodgeschoten door de Bosnisch-Servische nationalist Gavrilo Princip (1894-1918) was Edith Cavell zich in Norfolk op bezoek bij haar familie. Toen het voor iedereen duidelijk werd dat de moord op de troonopvolger van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie onvermijdelijk zou uitmonden in een gewapend conflict, besloot Edith om naar Brussel terug te reizen. Op 4 augustus 1914 viel het Duitse Keizerlijk leger België binnen en een tweetal weken later werd Brussel bezet door de troepen van het vierde Duitse Legerkorps.
Cavell besloot om de verpleegsterschool om te vormen tot een Rode Kruishospitaal en droeg haar medewerksters op om alle gewonden te verzorgen, ongeacht hun nationaliteit. Nog in de herfst van hetzelfde jaar werd ze benaderd door verzetslieden met de vraag gewonde en voortvluchtige geallieerde soldaten te helpen het neutrale Nederland te bereiken. Cavell aarzelde niet en zegde haar medewerking toe. Samen met onder meer Philippe Baucq2 slaagde ze erin om in enkele maanden tijd een tweehonderdtal militairen over de Nederlandse grens te loodsen.
Maar al spoedig bleef het niet alleen daarbij. Ze verzamelde ook militaire inlichtingen door gewonde Duitse soldaten uit te horen en raakte zo meer en meer verstrikt in een web van geheimdoenerij en spionage. De verzetsactiviteiten begonnen dan ook de aandacht te trekken van de Duitse contraspionagediensten en eind juli 1915 werd Philippe Baucq opgepakt. Het zou het begin van het einde betekenen…
De arrestatie, het proces en de ter dood veroordeling
Cavell werd op 5 augustus 1915 gearresteerd. De precieze toedracht en aanleiding van haar aanhouding blijven tot op heden onduidelijk. Was het Baucq die onder druk haar naam noemde of werd ze, zoals sommigen later beweerden, verraden door Gaston Quien, een Franse collaborateur? Anderen opperen dan weer dat haar arrestatie gebeurde op aanstichten van ene Neels de Rhode, een informant van de Duitse geheime politie. Wat wel zeker is, is dat in de daarop volgende dagen Cavell urenlang werd ondervraagd en uiteindelijk tot bekentenissen overging.
In afwachting van haar proces werd ze vervolgens overgebracht naar de gevangenis van Sint-Gilles. De eerste zitting van wat achteraf een schijnproces zou blijken, vond plaats op 7 oktober. Al de dag daarna werd de slotzitting gehouden en op 11 oktober viel het verdict. Edith Cavell, Philippe Baucq en enkele anderen werden door een militair tribunaal tot de doodstraf veroordeeld. Verzoekschriften tot gratie bij de militaire gouverneur van Brussel, generaal Traugott von Sauberzweig (1863-1920), haalden niks uit en de volgende ochtend werd Cavell op de Nationale Schietbaan van Schaarbeek gefusilleerd.
Protest en verontwaardiging alom
Het nieuws van Cavell’s terechtstelling veroorzaakte in de Britse en Amerikaanse pers heel wat opschudding. De halsstarrigheid waarmee Von Sauberzweig de gratieverzoeken had afgewezen en de onmenselijkheid waarvan de Duitsers blijk hadden gegeven, werd uitvoerig becommentarieerd. Cavell zelf werd in de kranten al vlug als een heldin en martelares voorgesteld.
Postuum eerbetoon
Algauw werden zowel in binnen- als buitenland straten en pleinen naar haar vernoemd. Gedenkplaten werden ingehuldigd en standbeelden ter nagedachtenis van de verzetsheldin opgericht.
Ook een eeuw na haar executie door een Duits vuurpeloton is Edith Cavell duidelijk nog niet vergeten. Op 12 oktober 2015 werd in aanwezigheid van prinses Astrid van België en de Britse prinses Anne in het Montjoiepark van de Brusselse gemeente Ukkel een borstbeeld van Cavell onthuld. De sculptuur is het werk van de Belgische talentvolle beeldhouwster Nathalie Lambert. Verder draagt in de gemeente Ukkel ook nog een ziekenhuis Cavell’s naam.
Boek over de verpleegster Edith Cavell
Staatsbegrafenis Edith Cavell
2 – Philippe Baucq (1880-1915) was van opleiding architect. Voor zijn verzetsdaden tijdens de Eerste Wereldoorlog werd in Schaarbeek voor hem een herinneringsmonument opgericht, een creatie van de architect en beeldhouwer Jacques Nisot.
