Ons gesprek begint met een nieuwste aanwinst: de bijzonder zeldzame zaagschaats. Henk Bonthuis kocht twee paar bij IJzerwarenhandel Dam in Vroomshoop. Hij is er maar wat trots op. De witte zaagschaats – voorzien van een nog gloednieuw prachtig gekleurd etiket – is bijzonder, omdat er slechts tweeduizend van zijn gemaakt. De heren Netelenbos (uit Indië) en Rohof (uit Almelo) kwamen in 1955 met het idee. De schaats zou erg geschikt zijn voor het afzetten tijdens het hardschaatsen. De schaats kwam in productie onder het handelsmerk Nero en werd gemaakt door de bekende schaatsenmaker Vonk in Oudeschoot. Prijs: 15 gulden. Het werd een grote flop. Op latere leeftijd zou Rohof gezegd hebben dat hij er nog jaren ‘krom’ voor had moeten liggen.
Voor de makers en de liefhebbers van schaatsen mogen de zaagschaatsen en aluminiumschaatsen een flop zijn, niet voor de verzamelaars. Zo’n twintig jaar geleden begon Bonthuis met een doos vol schaatsen. Hij ontdekte de gigantisch grote verscheidenheid. Maar het was vooral het boekje van A.C. Broere, Schaatsen en schaatsenmakers in de 19e en 20ste eeuw wat destijds de aanzet gaf tot zijn verwoede verzameling. In 1992 kwam hij in aanraking met de uit ongeveer 150 leden tellende schaatsverzamelaarsclub ‘De Poolster’. Hier werden veel schaatsgegevens uitgewisseld en verruilde hij menige schaats met andere liefhebbers. Veel rommelmarkten werden daarna bezocht en Bonthuis’ enthousiasme was niet meer te stuiten. Zijn collectie bevat nu zeker driehonderd schaatsen. De laatste jaren weet Henk Bonthuis zijn collectie niet meer te vergroten door rommelmarkten te bezoeken. Daarvoor heeft hij al teveel unieke exemplaren in zijn bezit.
De eerste schaatsen zijn van rond 1225. Het was niet veel meer dan een bot of pees. Henk heeft er één in zijn collectie. Bekend is dat tot 1800 kinderen in Oostenrijk nog leerden schaatsen op deze glissen. In ons land kwam bij zijn opgravingen in Friese terpen Van Giffen ook glissen tegen.
Veel over allerlei typen schaatsen raakte bekend via de geschilderde wintertaferelen van beroemde schilders als Breugel en Hendrik Averkamp. Op een houtgravure uit 1498 is te zien hoe de heilige Lydwina van Schiedam op het ijs viel met haar houten schaatsen met ijzers.
Ook in musea is nog veel ‘prachtig spul’ te zien, bijvoorbeeld in het Eerste Friese schaatsmuseum in Hindeloopen. Verder ook tijdens wisseltentoonstellingen in onder meer Sappemeer, Sneek en Leeuwarden.
Henk exposeerde diverse malen. Zo was zijn fraaie collectie al eens te bekijken in de Peddemorsboerderij en in het Historisch Museum Vriezenveen. Enige tijd geleden stonden zijn schaatsen te kijk in de bibliotheek van Ommen.
Bijzondere exemplaren
De ware verzamelaar heeft geduld om net die ene schaats te bemachtigen. Zo ook Henk Bonthuis. Tijdens zijn expositie in de Peddemorsboerderij in Vriezenveen werd hij gebeld door één van de bezoekers, een mevrouw uit Lemelerveld. Zij had schaatsen op pootjes. Of Henk ook belangstelling had. Henk nam een boek mee waarin een afbeelding van de betreffende schaats uit 1910 stond. De mevrouw wilde weten wat er met de schaatsen zou gebeuren als Henk er niet meer was. Henk wilde na twee uur druk heen en weer praten de deur niet uit zonder deze schaatsen. Hij bedacht zich niet lang en gaf gelijk een diplomatiek antwoord: naar het museum. Toen was het goed.
Veel langer dan deze twee uur duurde het voordat hij één van zijn mooiste schaatsen kon toevoegen aan zijn collectie, drie jaar! Op het moment dat een oude vrijgezel aan de Eerste Blokweg in Vroomshoop het hooi binnenhaalde was Henk zo vrij om nog maar ’s te vragen naar die ene schaats. Na even wat zoeken op de hooizolder kocht hij een prachtig Fries model schaats uit 1850. Bonthuis: “Deze schaats heeft het begin van Vroomshoop meegemaakt!” Thuis maakte Henk dit bijzondere exemplaar schoon, knapte hem op en zette hem uiteindelijk in het vet.
Een ander opvallend exemplaar is de Twentse krulschaats. Aan het begin van de vorige eeuw werd de krulschaats verboden. De schaats zou gevaarlijk zijn bij het vallen op het ijs. Bovendien gebruikten ondeugende mannen en jongens de krul om achter de rokken van de vrouwen en meisjes te haken. De krul moest eraf gezaagd worden. Later kwam er een schaats met veiligheidskrul. Het hout liep dan tot over de ijzeren krul heen.
Een andere schaats, die bekend werd vanwege zijn veiligheid, was de doorloper. Deze voorkwam het achterover vallen.
Voor wie ook een schaatscollectie wil beginnen, moet flink in de buidel tasten: de Twentse krulschaats kost 500 euro, de gewone Hollandse krulschaats 300 euro en de uitzonderlijk fraaie zwanenschaats leverde bij een veiling in Lelystad tweeduizend euro op. Bonthuis:
Je gaat watertanden als je die zwanenschaats ziet met zijn mooie krul voor en achter. Tegenwoordig moet je daarom ook oppassen dat je geen namaak koopt.
Maar gelukkig wist Henk ook goedkopere te bemachtigen. Zo kocht hij in ruil voor een tank benzinegeld een exclusief exemplaar.
Henk Bonthuis bedenkt zich wel eerst voordat hij een geldbedrag noemt voor een te verkopen schaats, want “je bent zo de schaats kwijt en je krijgt hem nooit meer terug”. Henk bezit verder veel unieke schaatsen. Zo heeft hij de zogenaamde hanekamschaats en de koninginneschaats met w-vormig leertje (De ‘w’ van Wilhelmina).
De klapschaats is één van de laatste schaatsvindingen. Dacht u. Het systeem van de klapschaats was honderd jaar geleden al bekend. Om precies te zijn in 1884 werd er al patent op aangevraagd. Echter, de schaats werd toen niet in productie genomen, omdat niemand er wat in zag.
Een andere wel heel bijzondere schaats is de schaats uit 1880 waarbij je het ijzer kunt omwisselen. De ene kant met een breed draagvlak gebruik je voor zwierschaatsen en de smalle kant voor het hardrijden.
Voor zijn exclusieve collectie verzamelt Henk Bonthuis ook dingen die met het schaatsen te maken hebben. Zo tikte hij in Vriezenveen een schaatsstok op de kop. Met deze stok in de hand schaatste men met z’n tweeën of drieën achter elkaar. Ook trof hij de verkoper van een schaatsslijpblok. Hierin kun je het ijzer van de schaats in vastklemmen om hem vervolgens langs een slijpsteen te houden.
De Kollendiek
Henk Bonthuis herinnert zich hoe hij in de vijftiger jaren schaatste op IJsbaan De Kollendiek in Den Ham. Daarvoor schijnt er een ijsbaan geweest te zijn bij De Groene Jager. Voor de warme chocolademelk, koek en snoep konden schaatsers terecht in de koek en zoopie (een kraam met tentdoek) van Thijs van Waveren. Van Waveren huurde van Mientje van Leusink het café op De Brink (Later: Van de Berg). Henk vertelt dat de kinderen helemaal achteraan op de ijsbaan tegenover de kraam hun ijsplezier beleefden. Het schoonrijden mag, dankzij allerlei dancing-on-ice-programma’s op tv weer helemaal in zijn, op de Kollendiek werd door de nu 70- en 80-jarigen volop gedaan aan het schoonrijden. Dit gebeurde in het midden van de ijsbaan. Daar omheen verreden de hardrijders hun baantjes. In die tijd schaatste Henk zelf op ‘snoekies’ (een houten schaats met vooraan het model van een vis).
Schaatswedstrijden
In de tijd van 150 tot 200 jaar geleden waren enkel paard, koets en schip die je konden vervoeren. De meeste mensen gingen te voet. Was er ijs en kon je schaatsen, dan ging je met 30 kilometer per uur toch wel heel erg snel. Op de kanalen kon je zo grote afstanden afleggen.
De schaatser die het voor het eerst aandurfde om zich als snelste op het ijs te begeven, vermeldde zijn naam op de houten balk in één van de cafés aan het kanaal. Het spoorde anderen aan dit te evenaren, met schaatswedstrijden als gevolg. Net als bij de paardenrennen werd er flink gegokt. Gokken was verboden, behalve op het ijs. Vermogens werden er vergokt. Gemeenten maakten later verordeningen waarbij dit gokken verboden werd. De snelste schaatser kreeg destijds ook flinke geldbedragen die konden oplopen tot 800 gulden. Verschillende schaatsers verdienden er zo hele boerderijen mee. Zo’n schaatswedstrijd werd vaak door de kastelein georganiseerd. Hij vroeg daarbij een tweederangs muzikant om de sfeer te verhogen.
In 1809 waagden vrouwen zich aan ‘hardrijden voor vrouwspersonen’. Met lange rokken ging dat erg lastig en werd je bovendien aërodynamisch gezien niet de snelste. Trainingspakken kenden zij niet, dus schaatsten zij in ondergoed. Daar werd schande van gesproken:
Welk eene persing der scherpe winterlucht op hare longen; welke overmatige beweging en of liever zigtbare verwringingen en folteringen van een teder ligchaamsgestel; welke inwendige spanning der spieren en verhaasten omloop of jagen des bloeds en vochten door de aderen en zwakke vaten, hadden alzo niet de arme meisjes te verduren, die haar eigen gevaarvollen toestand niet inzagen of kenden. Behalve het onderrokje, den halsdoek, muts en borstrok staat zij daar gansch ontkleed.Uit: Op bevroren water, René Diekstra
De winter zorgde dus voor veel vertier op het ijs. Het was ook een van de weinige sportmogelijkheden. Het aanbod was toen nog niet zo groot als vandaag de dag.
Tot slot
Het kwam ook in deze ijskoude winters natuurlijk nogal eens voor dat een jongen een meisje wilde versieren. Verkering kreeg je als je jouw liefje schaatsen gaf. Weigerde ze, dan ging de verkering niet door.
Het hebben van een paar schaatsen was in 1900 een groot bezit. Ze kostten destijds 6 tot 7 gulden, een weekloon. In grote gezinnen had daarom niet iedereen een paar. Kinderen schaatsten om de beurt of om de andere dag. In testamenten werd beschreven hoe, behalve zaken als tabaksdozen, ook de schaatsen moesten worden vermaakt.
Er zijn veel spreekwoorden en zegswijzen bekend, bijvoorbeeld een scheve schaats rijden, zich op glas ijs begeven. Henk leerde als kind schaatsen, zoals de meesten, achter een stoel op een sloot bij zijn huis.
Onder de titels Op bevroren water, Schaatsend Nederland door de eeuwen heen en Nederlandsche Winters van weleer schreef René Diekstra lezenswaardige boeken met erg veel mooie illustraties over de schaatsgeschiedenis.
