Eise Eisinga was een Friese amateurastronoom die in de achttiende eeuw in zijn woonkamer in Franeker het eerste (nu nog werkende) planetarium bouwde.
Eisinga werd in 1744 geboren als zoon van een wolkammer. Hij was daardoor voorbestemd om ook wolkammer te worden. Hoewel hij hoogbegaafd was, mocht hij niet naar school. Hij deed dus vooral aan zelfstudie op de Franeker Academie. Op zijn vijftiende bracht hij een boek uit over wiskunde en op zijn zeventiende volgde een boek over astronomie.
Eise Eisinga trouwde twee keer en kreeg in totaal zes kinderen.
De voorspelling dat de wereld verging
In 1774 voorspelde de Friese dominee Eelco Alta dat de wereld drie dagen later zou vergaan. Dit omdat de maan zou botsen met een aantal planeten waardoor de aarde uit zijn baan zou vliegen. Deze voorspelling veroorzaakte veel paniek in Friesland en Eise Eisinga was vastbesloten om te bewijzen dat deze rampspoed helemaal niet zou plaatsvinden. Hij begon met het bouwen van een schaalmodel van het zonnestelsel, het planetarium, in zijn eigen woonkamer. In 1781 was dit af.
In 1787 raakte Eisinga als patriot in conflict met de prinsgezinden en woonde hij enkele jaren in Visvliet. Eerst als vluchteling en later als banneling. In 1795 keerde Eisinga terug naar Franeker en werd hij buitengewoon hoogleraar op de Franeker Academie, totdat deze in 1811 op bevel van Napoleon werd gesloten.
In 1828 overleed Eisinga op 84-jarige leeftijd. In zijn testament liet hij een uitgebreide beschrijving van de werking van het planetarium achter.
Eise Eisinga is opgenomen in de Nederlandse Canon als verpersoonlijking van de Verlichting in Nederland, de bloeiperiode van wetenschap en filosofie. Ook is Eisinga ereburger van Franeker en werd er in 1994 een postzegel uitgebracht ter gelegenheid van het 250e geboortejaar van de amateur-astronoom.
Het planetarium
Het slingeruurwerk in het planetarium wordt aangedreven door negen gewichten. Via houten hoepels en schijven met tienduizenden handgesmede spijkers worden alle planeten op hun eigen snelheid rondgedraaid. Het planetarium is zo nauwkeurig, dat het na ruim twee eeuwen nog steeds klopt. Het is te bezoeken in Franeker.
