Elena/o de Céspedes – De eerste Spaanse transgender chirurg

Alhama de Granada is een oude vestingstad in het zuiden van Spanje die in 1482 door de christenen werd veroverd op de mohammedanen, de moren. Op de gevel van een huis in de Calle Baja Iglesia, vlakbij de Plaza de los Presos, bevindt zich een bijzondere plaquette die verhaalt van Elena de Cespedes, de eerste vrouwelijke chirurge van Spanje. Of eigenlijk: de eerste transpersoon die chirurg werd, misschien wel in de hele wereld.

De tekst op de plaquette luidt als volgt:

De gemeente Alhama de Granada doet veel om de bijzondere geschiedenis en de vele monumenten en bezienswaardigheden onder de aandacht te brengen. Terecht, want Alhama is vol van geschiedenis en een van de meest bijzondere dorpen die ik ooit bezocht. Regelmatig organiseert de gemeente rondleidingen door de oude stad onder leiding van deskundige en bevlogen gidsen, zoals Amparo. Zij liet ons de bijzondere plaquette zien en vertelde ons het bijzondere verhaal van Elena – of moeten we Eleno zeggen? – de Céspedes.

Dochter van een slavin en een koopman

Zoals de plaquette meldt werd Elena geboren in 1545 in Alhama de Granada. Zij was de dochter van een moorse slavin en haar eigenaar, de molenaar Benito de Medina. Op achtjarige leeftijd werd ze vrijgelaten en kreeg ze de naam Elena de Céspedes. Toen ze zestien was trouwde ze met de metselaar Cristóbal Lombardo, met wie ze een zoon kreeg, die ze echter afstond. Ook het huwelijk strandde en Elena ging alleen verder.

In Jerez de la Frontera – bekend van de sherry – viel er iets voor dat de rest van haar leven zou bepalen. Want tijdens haar werk als kleermaakster kreeg ze een conflict met een man die Heredia heette. Het conflict liep zo uit de hand, dat ze de man neerstak. Ze kwam in de gevangenis terecht. Toen Elena na enige tijd vrijkwam, moest ze vluchten omdat de familieleden van het slachtoffer haar bedreigden. Vanaf dat moment begon zij zich als man te kleden en zichzelf Eleno te noemen; ze ondertekende verschillende documenten met de naam ‘Eleno de Céspedes’. Later zou Eleno verklaren dat hij na de geboorte van haar (zijn) kind merkte dat zijn genitaliën begonnen te veranderen dat hij zichzelf steeds meer als man ging zien.

Eleno wordt chirurg

Aanvankelijk leidde Eleno een zwervend bestaan. Hij – we spreken van nu af aan van ‘hij’ omdat Eleno dat zelf ook deed – verdiende de kost met uiteenlopende beroepen als kousenmaker, wever en kleermaker in verschillende Zuid-Spaanse steden. Tijdens de opstand van de moriscos van de Alpujarra was hij soldaat, hoewel hij niet bij gevechtshandelingen betrokken raakte. De moriscos waren de afstammelingen van de moren die Spanje hadden overheerst. In 1568 kwamen deze moriscos in opstand omdat hun vrijheden steeds verder werden ingeperkt en dat leidde tot een oorlog die tot 1571 zou duren.

Na afloop van de opstand van de moriscos kwam Eleno in Sevilla in dienst bij een barbier. Hij bleek talent te hebben, niet alleen voor het scheren, maar ook voor de kleine chirurgische ingrepen, die destijds niet door medici maar door barbiers werden verricht.
 
De chirurgie beviel hem goed en ging hem goed af. Hij trok naar Madrid, waar hij in de leer ging bij een bekende arts en zich verder bekwaamde als chirurg. Eleno werkte vervolgens in verschillende ziekenhuizen in en om Madrid en deed vrijwel al het werk van een chirurg, zoals het wegsnijden van abcessen, heling van wonden en amputaties. Met succes, want naar verluidt stonden mensen in de rij om zich door hem te laten behandelen en had hij zelfs een bediende van de koning als patiënt.

Genitaal onderzoek

Eleno had relaties met verschillende vrijgezelle en getrouwde vrouwen, maar toen hij in 1568 Maria del Cano leerde kennen, werd het serieus. Hij wilde met haar trouwen, maar had daarvoor wel de toestemming van de vicaris nodig. Deze vertrouwde het niet helemaal; vooral het gebrek aan baardgroei wekte achterdocht. De geestelijke wilde bewijs dat Eleno een man was. Dat vereiste genitaal onderzoek.
 

Voor dat onderzoek ging Eleno naar de prestigieuze chirurg Francisco Díaz de Alcalá – de lijfarts van koning Filips II en auteur van de eerste verhandeling over urologie. Díaz onderzocht hem en concludeerde dat Eleno inderdaad een man was.

In handen van de inquisitie

Eleno trouwde met Maria en het paar ging wonen in Yepes – een dorp zo’n zestig kilometer onder Madrid. Daar bleef hij werken als chirurg. Maar het buitengewone verhaal van de kundige chirurg die op een vrouw leek ging overal rond. Een jaar later meldde een voormalige krijgsmakker van Eleno – een superieur uit de tijd van de opstand van de moriscos – zich bij de gouverneur en de opperrechter. Deze militair wist dat Eleno ooit getrouwd was geweest met een man en een kind had gekregen.

Het kwam tot een rechtszaak: Eleno werd onderzocht door verschillende doctoren, chirurgen en vroedvrouwen die allen oordeelden dat hij een vrouw was. Hij werd beschuldigd van homofilie, sodomie en bigamie en werd overgedragen aan de inquisitie in Toledo, waar hij werd berecht door inquisiteur Lope de Mendoza.
 
Eleno werd nogmaals onderzocht, nu ook weer door Díaz de Alcalá, de chirurg die eerder had verklaard dat hij een man was. De doctoren oordeelden deze keer dat Eleno noch mannelijk noch hermafrodiet was – zoals hij zelf beweerde – maar vrouwelijk. Het mannelijke genitale uiterlijk had hij verkregen dankzij een chirurgische manipulatie die hij – of zij – bij zichzelf in de borsten en de vagina zou hebben uitgevoerd. Dat had hij zo kundig gedaan dat hij daarmee ook een professionele chirurg zoals hij had weten te misleiden, verklaarde Francisco Diaz.

Andere artsen bevestigden Eleno’s vrouwelijkheid. De vermeende penis zou een ‘kunstgreep’ zijn geweest, gemaakt van zachte, dunne schapenvacht.

Beschuldigd van hekserij

Omdat er mogelijk duivelse krachten in het spel waren, werd Eleno in 1587 ondanks zijn hardnekkige ontkenningen schuldig bevonden aan hekserij en veroordeeld tot tweehonderd zweepslagen en tien jaar dwangarbeid in een ziekenhuis. Vanaf dan raken we het spoor bijster. Hoe het Eleno verder is vergaan en waar en hoe hij is overleden, is niet bekend.
 
Het is overigens precies deze aanklacht bij de inquisitie geweest die maakt dat we nu zoveel weten over de geschiedenis van deze transpersoon. De inquisitie heeft de reputatie van een wreed tribunaal, maar het is de vraag of dat het geval was. In ieder geval waren er duidelijke voorschriften over hoe de rechtsgang moest plaatsvinden, anders dan in veel van de toenmalige wereldlijke rechtbanken waar veel werd geïmproviseerd. De inquisitie handelde zorgvuldig: alles werd onderzocht en opgetekend. Het Heilige Ambt verplichtte beschuldigden om hun hele levensloop volledig en uitputtend op te biechten. Dat maakt dat we nu inkijkjes krijgen in het leven van mensen die anders misschien buiten beeld waren gebleven.

Wie is het geweest?

Wat uit de stukken echter niet duidelijk wordt, is van wie de aanklacht van hekserij afkomstig is. Gids Amparo uit Alhama vertelt dat ze zich lang heeft afgevraagd wie Eleno zou hebben beschuldigd van hekserij. Het moest iemand zijn uit zijn omgeving – maar wie?

Volgens Amparo is de chirurg Francisco Diaz de enige die daar belang bij had. Hij had als beroemd uroloog in eerste instantie immers niet gezien dat Eleno geen man was. Misschien had hij het echt niet gezien. Misschien was het een vriendendienst geweest of was hij omgekocht. Maar nu was uitgekomen dat Eleno toch echt een vrouw was, was Diaz’ reputatie te grabbel gegooid. Alleen een heks had hem kunnen misleiden…

Bronnen ▼