De Engelenburcht in Rome (Castel Sant’ Angelo)

Het mausoleum van keizer Hadrianus (76-138 na Chr.), beter gekend als het ‘Castel Sant‘ Angelo’ of de Engelenburcht, heeft niet alleen een boeiende geschiedenis achter de rug, maar neemt in het architecturaal stadsweefsel van Rome nog steeds een prominente rol in. Een historische kijk op dit uniek gebouw:

De ontstaansgeschiedenis

Omstreeks 123 van onze jaartelling besloot keizer Hadrianus om in de ‘Horti Domitiae’ (de voormalige privétuinen van Domitia, de vrouw van de laatste Flavische keizer Domitianus) een imposant grafmonument te bouwen dat als mausoleum moest dienen voor hem en zijn familie. Het bouwwerk werd evenwel pas in 139 voltooid, een jaar na zijn overlijden.

Het mausoleum bestond oorspronkelijk uit een soort cirkelvormige met marmer beklede stenen constructie die een diameter had van meer dan zestig meter en gebouwd was op een vierkante fundering. Het geheel was afgewerkt met een aarden grafheuvel waarop zich in het midden een toren bevond met de keizerlijke grafkamer, bekroond met een bronzen quadriga of vierspan en een beeld van Hadrianus als zegevierende imperator. Een brug over de Tiber, de ‘Pons Aelius’ (nu de ‘Ponte Sant’ Angelo’ genoemd) verbond het mausoleum met de stad.

Van mausoleum tot versterkte citadel

Begin vijfde eeuw werd het mausoleum gezien zijn strategische ligging aan de oever van de Tiber door keizer Flavius Honorius (384-423) omgebouwd tot een fort, als onderdeel van de Aureliaanse Muur die als stadsomwalling fungeerde. Later, na de val van het West-Romeinse keizerrijk liet de Ostrogotische koning Baduila de vesting nog versterken tot een echt bolwerk. In de loop van de daaropvolgende eeuwen werd het fort meermaals verbouwd en groeide uit tot een imposante citadel. Zo gaf paus Nicolaas III (1216-1280) opdracht om de burcht uit te breiden met bijkomende verdedigingstorens en liet hij een bijna achthonderd meter lange overdekte gang aanleggen, tussen het Vaticaan en de vesting. Dit bleek, zoals verder in de tekst aan bod zal komen, een visionair idee. Toen nadien door de opkomst en gebruik van artillerie de citadel haar militaire functie verloor, deed het bouwwerk tot aan de negentiende eeuw dienst als gevangenis.

Een goddelijk teken

Volgens een negende-eeuwse legende richtte paus Gregorius I (ca. 540-604) aan het begin van zijn pontificaat in het jaar 590 een smeekbede tot God om een einde te maken aan een pestepidemie die de stad al maandenlang teisterde. Daarop verscheen boven het voormalig mausoleum de aartsengel Michaël die aan de paus verkondigde dat zijn bede was verhoord en er van de vreselijke ziekte niets meer te vrezen viel. Vanaf toen kreeg de citadel door de dankbare stadsbewoners de bijnaam aangemeten van de ‘Engelenburcht’. Ter herinnering aan deze wonderlijke verschijning werd in 1544 onder impuls van paus Paulus III een marmeren beeld van de aartsengel op de vesting geplaatst. Dit oorspronkelijk beeld werd halverwege de achttiende eeuw vervangen door een bronzen exemplaar vervaardigd door de Gentse kunstenaar Pieter Verschaffelt (1710-1793) die onder meer in Brussel een opleiding tot beeldhouwer had gevolgd.

Het ‘Castel Sant’ Angelo’ als pauselijke refuge

Eind 1526 brak tussen Karel V en de toenmalige paus Clemens VII (1478-1534) een hevig dispuut uit. De keizer beschouwde Italië als de bakermat van het katholieke geloof en vond dat het land als dusdanig deel moest uitmaken van het Heilige Roomse Rijk waarover hij heerste.

De paus had naar deze nauwelijks onverholen territoriale expansiedrang van Karel V geen oren en verzette zich openlijk tegen iedere vorm van keizerlijke gebiedsannexatie. Het jaar daarop, in 1527, kwam het tussen beide partijen tot een gewapend treffen. Een Habsburgse troepenmacht bestaande uit Spaanse huursoldaten en Duitse luthersgezinde landsknechten vielen plunderend en moordend Rome binnen.

De paus kon zich ternauwernood redden door met enkele getrouwen naar de Engelenburcht te vluchten, via de geheime corridor die zijn voorganger paus Nicolaas III had laten aanleggen. Daar wist Clemens zich te verschansen terwijl de stad dagenlang ten prooi viel aan de excessen van de rovende soldaten. Deze dramatische gebeurtenis ging later de geschiedenis in als “Il Sacco di Roma” oftewel ‘De plundering van Rome’.

De Engelenburcht vandaag

Sinds 1925 is de burcht omgevormd tot een museum en herbergt ze naast een reeks fijn afgewerkte Vlaamse wandtapijten een indrukwekkende collectie laatmiddeleeuwse harnassen en wapentuig alsook verscheidene schilderwerken van vijftiende en zestiende eeuwse Italiaanse meesters.

Ook interessant: Caspar van Wittel – Hollandse meester van het Italiaanse stadsgezicht
…en: Het Colosseum in Rome – Flavisch Amfitheater
Overzicht van boeken over het Romeinse Rijk