Hoe kwam je Eva Fastag op het spoor?
“Bij toeval. In mei 2019 had ik een gesprek met een collega-historicus in de lokale boekhandel, geen betere plaats voor een babbel. We hadden het over Louis Boeckmans en zijn dappere relaas over de kampen. Toen ik vroeg of hij misschien nog ‘laatste getuigen’ kende, antwoordde hij prompt: ‘Eva Fastag!’ Thuis zocht ik meer over haar op. Onder meer in het standaardwerk over de Dossinkazerne van Laurence Schram wordt ze vaak geciteerd. Ik ontdekte dat ze sinds tien jaar in een kibboets in Israël woonde. De collega-historicus schreef een introductiemail – jawel, deze 102-jarige mailt! – en zo kwamen we in contact. Aanvankelijk wilde Eva liever geen boek, maar omdat zij de enige is die nog kan vertellen over de Dossinkazerne en de Joden die zoals zij gedwongen werden er te werken, stemde ze in. Ze wil vooral de jongeren vandaag attent maken op wat haat kan veroorzaken.
Vervolgens reisde je naar Israël om haar verhaal op te tekenen. Kan je iets vertellen over de gesprekken die je met mevrouw Fastag voerde?
“Eva woont sinds tien jaar in een kibboets, dus zelfs het decor was historisch. Drie dagen lang hebben we intense gesprekken gevoerd. Eva wilde het liefst aan één stuk vertellen. Zo spraken we uren aan een stuk over die zware onderwerpen (zie hieronder). Ik ben specialist mondelinge geschiedenis, maar dit interview was zowel qua inhoud als sfeer heel erg bijzonder. Eva heeft een onwaarschijnlijke energie. Vanaf onze eerste ontmoeting werd ik door haar overweldigd. Ze stapt rond alsof ze maar half zo oud is, heeft humor en een wat koppig karakter. Kortom, de sterke vrouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog de typiste van Dossin werd is na 75 jaar nog altijd dezelfde.
Fastag was typiste in Dossin. Wat hield haar werk in de praktijk precies in?
“Eva werkte vanaf haar aankomst in Dossin (27 juli 1942, de dag van de oprichting van de SS-verzamelkamp voor Joden) in de Aufnahme. Dat was de plaats waar gearresteerde Joden werden geregistreerd nadat ze naar de Dossinkazerne waren gebracht. De Duitsers deden dat in alle kampen voor Joden: er werden Joden aangesteld om gedwongen personeel te worden. Zelfs de gaskamers in Auschwitz-Birkenau werden bemand door Joden… Eva kreeg dus de opdracht om in de Aufnhahme de transportlijsten op te tekenen. Later kwamen er nog andere opdrachten bij, zoals het beheren van de dossiers van Joden waarover getwijfeld werd of ze wel terecht waren opgepakt. Het was voor haar waanzinnig moeilijk om de job uit te voeren. Ze benadrukt zelf dat je voor dat werk niet erg slim moest zijn, maar de emotionele last was zwaar: je moet je voorstellen dat je gedwongen werd om deel te nemen aan de denigrerende ontmenselijking die bij die registratie gepaard ging.
Je schrijft dat Fastag de laatste getuige van de Dossinkazerne is. Heeft haar verhaal jouw nieuwe inzichten opgeleverd over de geschiedenis van deze beruchte oorlogsplek?
“Eva is niet de laatste getuige van Dossin, maar wel de laatste die er gedwongen tewerkgesteld is. Haar verhaal is uniek. Omdat zij in de Aufnahme de transportlijsten en later ook de registratiefiches typte, heeft zij alle gedeporteerden – meer dan 25.000 – Joden in de ogen gekeken. Onder hen waren familieleden, vrienden, buren, kennissen… Ze zag kleine kinderen, zwangere vrouwen, ouderlingen… allemaal werden ze uiteindelijk naar onbekende oorden afgevoerd. Later na de oorlog vernam Eva over de gaskamers… Haar getuigenis werpt een heel nieuwe blik op de geschiedenis van de Dossinkazerne. Voor veel bezoekers van het herdenkingsmuseum is het moeilijk om zich in te beelden wat er zich afspeelde tussen de vier hoge muren van het kamp. Ik hoop dat het verhaal van Eva ervoor zorgt dat het allemaal veel echter is. Want het is belangrijk om te beseffen dat deze gruwel écht heeft plaatsgevonden. Daarom heb ik ervoor gekozen om de verschrikking van de transporten en de gaskamers in Auschwitz-Birkenau ook te bespreken in een van mijn hoofdstukken.
Als ik het verhaal zo lees, was Fastag een zeer moedige vrouw. Kan je iets vertellen over het verzet dat ze tijdens de oorlog pleegde?
In de Dossinkazerne werd Eva Fastag als typiste van Dossin pas echt actief in het verzet. Maar dit was niet echt een georganiseerde weerstand. Dat betekent dat Eva spontaan mensen begon te helpen. Haar belangrijkste actie was het vervalsen van de transportlijsten. Dit deed ze op vraag van familie en vrienden die ervoor wilden zorgen dat ze opeenvolgende nummers hadden zodat ze in dezelfde zaal gevangen zaten in Dossin en uiteindelijk in dezelfde wagon werden gedeporteerd. Maar dit deed ze ook voor weerstanders, die zo hun ontsnapping konden voorbereiden. Ander Joods personeel verstopte gereedschap in de wagons waarmee de gedeporteerden konden ontsnappen. De bekendste massale ontsnapping was vanuit Transport XX, die bovendien ter hoogte van Boortmeerbeek door drie weerstanders werd tegengehouden. Zo konden vele Joden ontsnappen. Maar wat weinigen weten is dat voor het vertrek van dat transport Eva ervoor had gezorgd dat alle gedeporteerden hun nummer mochten kiezen. Hoe ze dat heeft geflikt, moet je maar in het boek lezen! Het vervalsen van de transportlijsten was trouwens niet het enige wat Eva deed, dat lees je ook in het boek.
Hoe overleefde mevrouw Fastag de oorlog uiteindelijk en hoe verging het haar nadien?
“Ze heeft heel veel geluk gehad. Maar ook haar moed en haar intelligentie hebben haar leven gered. Haar verhaal werd nog unieker toen ze in juni 1944 onverwachts werd vrijgelaten! Ook dit kan ik nog niet helemaal vertellen, daarvoor moet je het boek lezen. Na de oorlog zocht ze moedeloos naar sporen van haar gedeporteerde familieleden en vrienden. Ze trouwde met een van de andere Joodse verzetsstrijders in Dossin. Ze kregen één dochter. Haar leven lang heeft Eva de moeilijke herinneringen aan de oorlog meegedragen. Af en toe sprak ze erover, maar enkel als men er expliciet naar vroeg. Met haar dochter en later met haar kleinkinderen en achterkleinkinderen sprak ze er niet over. Tot nu. In het boek heeft ze voor het eerst haar verhaal echt gedaan.
Over jou persoonlijk: je schreef al veel boeken over de twee wereldoorlogen. Wat is je persoonlijke fascinatie met die periodes?
“Na acht boeken kan ik nog moeilijk beweren dat ik niet gefascineerd zou zijn door de beide wereldoorlogen. Het zijn vooral drie aspecten die mij ontzettend intrigeren. Het eerst is de grootschaligheid van de conflicten: elk deel van de samenleving werd er door beïnvloed. Dat zorgde er voor dat de oorlog het slechtste, maar ook het beste in de mens naar bovenhaalde. En dat interesseert mij: hoe gaan mensen zoals jij en ik om tijdens zulke extreme situaties. De wereldoorlogen zijn daar heel bijzonder in. Een tweede aspect is dat ik graag bezig ben met persoonlijke herinneringen (egodocumenten) als bronnen. Die zijn er bij de wereldoorlogen in overvloed, maar het is opvallend dat zo veel getuigenissen zo lang verzwegen zijn gebleven. Een derde aspect ten slotte is dat ik erg geïnteresseerd ben in hoe geschiedenis tot stand komt: waarom herinneren wij ons bepaalde gebeurtenissen wel en anderen niet. Het is opvallend dat de wereldoorlogen erg bekend zijn, maar dat tegelijk zo veel gebeurtenissen vergeten zijn: wat er gebeurde in tijdens de laatste dag van de Eerste Wereldoorlog zoals in Het elfde uur, bombardementen door onze bondgenoten zoals op Mortsel, getuigenissen van verzetsstrijders zoals Louis Boeckmans en Eva Fastag… Het is mijn missie om deze vergeten geschiedenis een plaats te geven in onze collectieve herinnering.
Je maakt altijd veel gebruik van egodocumenten. Waarom zijn dat wat jou betreft zulke waardevolle bronnen?
“Ik ben er als historicus van overtuigd dat persoonlijke getuigenissen de bouwstenen mogen zijn van de geschiedschrijving. Bij elk boek doe ik uiteraard een uitvoerig archief- en literatuuronderzoek. Maar bij het schrijven bouw ik het verhaal op aan de hand van de ooggetuigenverslagen. Op die manier schrijf ik een andere geschiedenis én maak ik mijn boek (hopelijk) toegankelijker voor het brede publiek.
Eerder publiceerde je al een ‘De laatste getuige’-boek waarin je de herinneringen van verzetsman Louis Boeckmans optekende. Volgen er nog meer boeken in deze reeks?
Awel, anders een scoop, speciaal voor jullie: normaal gezien gaat mijn volgende boek niet over een van de twee wereldoorlogen!
