Grafmonument voor koning Willem I?

Koning Willem I van Nederland veroorzaakte een schandaal toen hij in 1841, na zijn abdicatie, trouwde met de katholieke Belgische gravin Henriette d’Oultremont. Een daad die sterk werd afgekeurd door de protestantse Nederlandse bevolking. Van de hand van Bob Duijvestijn verscheen recent het boek Een koningsdrama, waarin aan de hand van brieven een beeld wordt geschetst van het huwelijk van de afgetreden koning met gravin Henriette. In onderstaand artikel voor Historiek staat de auteur stil bij het monument dat Henriette liet maken voor haar man, nadat die in december 1843 was overleden. Zien we op dit bekende monument wel een koning?

Monument ter nagedachtenis van koning Willem Frederik graaf van Nassau

Toen koning Willem I als koning Willem Frederik graaf van Nassau op 12 december 1843 in Berlijn stierf, bleef zijn echtgenote, Henriette d’Oultremont gravin van Nassau, verslagen achter. Zodra het dode lichaam op een bed was gelegd, viel ze op de knieën, naast het hoofdeinde, waar ze onafgebroken in gebed verzonken bleef. In deze toestand trof ook prins Frederik, die met zijn gezin in Berlin verbleef, Henriette aan, zoals hij dezelfde dag nog aan zijn broer, koning Willem II, schreef.

De hele dag en de daaropvolgende nacht zocht ze de nabijheid van haar echtgenoot, hield zijn hand vast, gaf hem troostende kruisjes op het voorhoofd en bad intens voor zijn zielenheil. Zo stellen we ons het gedrag van Henriette voor op grond van de waarnemingen van de Pruisische koning Friedrich Wilhelm IV. Helaas kreeg ze geen tijd om langdurig afscheid te nemen. Omdat de ontbinding snel inzette, werd het dode lichaam op 14 december in een loden kist naar de chapelle ardente overgebracht, die in het Niederländisches Palais voor de oud-vorst was ingericht.

Deel van de begrafenisstoet van koning Willem I – Prent van Carel Christiaan Antony Last

Bij de eerste kistlegging had prins Frederik van zijn vaders hand de ringen afgenomen om die mee te nemen naar Nederland. De ring die Henriette aan Willem Frederik gegeven had droeg hij over aan haar. Henriette nam hem aan, maar schoof deze onmiddellijk terug aan de vinger van haar echtgenoot; voor haar het teken dat koning Willem Frederik en zij over de dood heen met elkaar verbonden bleven. Daarmee was haar publieke rol uitgespeeld.

Terwijl het dode lichaam via Hamburg werd verscheept naar Nederland, moest zij thuisblijven. Voor vrouwen was destijds in een vorstelijke rouwstoet geen plaats ingeruimd, zoals dat ook op 2 januari 1844 het geval was bij de uittocht van de overleden vorst naar de Nieuwe Kerk te Delft, waar koning Willem Frederik als koning Willem I in de Koninklijke grafkelder werd bijgezet. Henriette was in Berlijn gebleven samen met haar tranen en herinneringen.

Henriette d'Oultremont, de tweede echtgenote van koning Willem I — Henriette d’Oultremont, de tweede echtgenote van koning Willem I

Na enkele weken van rouw in het Niederländisches Palais wilde Henriette Berlijn verlaten. Zij wist dat het paleis testamentair was toegewezen aan Willem Frederiks jongste zoon, prins Frederik. Om hem de gelegenheid te geven over het volle genot van zijn nalatenschap te beschikken, maakte Henriette kort na opening van het testament toebereidselen om zich metterwoon in haar bij Aken gelegen slot Rahe te vestigen. Daar hoopte ze de rest van haar leven in geestelijke verbondenheid met haar grote liefde door te brengen. Met instemming van koning Willem Frederik had Henriette begin 1843 dit slot aangekocht uit de schenking van 200.000 gulden die hij haar bij testamentaire beschikking van 3 maart 1840 had toegekend.

Een tastbaar gedenkteken

Op 13 maart 1844 verliet Henriette Berlijn voor haar definitieve bestemming. Direct na aankoop had zij het kasteel voor bewoning en bezoek laten verbouwen, mede om het aan te passen aan haar levenswijze. Daarmee schiep ze een thuis, een vertrouwde omgeving, waar ze een eenvoudig leven wilde leiden, dat in de geest van Willem Frederik gericht was op het verrichten van goede werken. Daarnaast was haar oogmerk steeds de nagedachtenis aan haar echtgenoot in ere te houden: door gebed en een tastbaar gedenkteken.

Grafmonument voor Frédéric de Merode in de zijkapel van de Brusselse kathedraal, ontworpen door Willem Geefs (CC BY-SA 3.0 – Viktorhauk – wiki)

Tot dat doel had ze kort na haar aankomst in Rahe opdracht gegeven aan de befaamde Belgische beeldhouwer Willem Geefs, een monument te maken als aandenken aan koning Willem Frederik. Henriette kende ongetwijfeld het werk van deze neoclassicistische kunstenaar, die – om een voorbeeld te noemen – in de jaren 1843-1845 voor de Sint-Servaasbasiliek te Maastricht een standbeeld van keizer Karel de Grote had ontworpen. Henriettes belangrijkste inspiratiebron moet echter Willem Geefs’ grafmonument (1833-1837) geweest zijn voor een der eerste martelaren van de Belgische opstand, Frédéric de Merode, dat zich in de Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel bevindt. Het laat de toeschouwer geen dode mens zien, maar een man in de kracht van zijn leven, die halfzittend, halfliggend zijn omgeving scherpt observeert.

Een vermoeide man

Henriette zal met de kunstenaar overeengekomen zijn dat de beoogde graftombe een monument moest worden ter nagedachtenis van haar geliefde Willem Frederik graaf van Nassau, en niet ter ere van koning Willem I. Willem Geefs heeft dan ook geen dode mens afgebeeld, noch de fiere, krachtige koning Willem I, maar een vermoeide man, in wie de trekken van Willem Frederik duidelijk herkenbaar zijn. De man leunt halfzittend, halfliggend met de linkerarm tegen de Nederlandse leeuw; de linkerhand ondersteunt het vermoeide hoofd.

Dat hier niet een koning uitgebeeld is, maken de regalia duidelijk. De scepter lijkt uit zijn rechter hand weg te glippen, de koningskroon ligt aan zijn voeteinde, terwijl de leeuw zijn poot legt op de rijksappel. Dit is de man die Henriette zich wilde herinneren: geen held, geen machthebber, geen soeverein, maar een door het leven beproefde ex-koning, met wie zij zich over de dood heen verbonden voelde. In 1847 kreeg het monument zijn bestemming in de nieuwe kapel van slot Rahe, pal onder de lichtkoepel.

Na de dood van Henriette (1864) kwam het monument in bezit van Henriettes erfgenamen, die het in 1901 verkochten aan het Rijksmuseum te Amsterdam. Sinds 1905 bevindt het zich als bruikleen in de Nieuwe Kerk te Delft.

Grafmonument voor koning Willem I zoals eerder te zien in (de westelijke binnenplaats van) het Rijksmuseum

Verder lezen: Boek: Een koningsdrama
De lijfarts van koning Willem I

Bronnen ▼

– L. van Bessel, ‘Die Gräfin Nassau und Schloss Rahe’, in: Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 55 (1933-1934), p. 207-217.
– Bob Duijvestijn, Een Koningsdrama. Het huwelijk van koning Willem I met gravin Henriette d’Oultremont op basis van hun brieven, Hilversum (Verloren) 2024.
– H. Küpper, Schloss Rahe, gestern und heute, uitgave in beheer van Schloss Rahe (z.p., z.j.).
– Louis Roppe, Een omstreden huwelijk. Koning Willem Frederik, Graaf van Nassau en de Gravin van Nassau geboren Henriette d’Oultremont de Wégimont, Kasterlee (de Vroente) 1962.